In 1274 v. Chr. vond er een veldslag plaats tussen de legers van de Hittitenkoning Muwatali II en de Egyptische farao Ramses II. Tijdens de slag werden door de Egyptenaren 2.000 strijdwagens met ieder drie soldaten ingezet. De Hittiten hadden 3.000 strijdwagens met elk twee soldaten. Daarnaast hadden beide legers meer dan 10.000 voetsoldaten tot hun beschikking. Hieruit kun je concluderen dat zowel bij de Hittiten als bij de Egyptenaren sprake was van een landbouwsurplus.

2p Leg dit uit.

Kennis over het dagelijks leven van boeren in het oude Egypte was meestal gebaseerd op bronmateriaal uit de graven van hooggeplaatste personen.

2p Noem daarvan de oorzaak en geef aan wat dit betekende voor het beeld dat wij hadden van Egyptische boeren in de oudheid.

In de eerste stedelijke gemeenschappen werd het spijkerschrift ontwikkeld dat op kleitabletten werd geschreven. Verreweg het grootste deel van deze kleitabletten bevatte administratieve aantekeningen.

1p Geef hiervoor een verklaring.

Bron
In 1991 wordt hoog in de Alpen bij een gletsjer een bevroren, goed geconserveerd lichaam van een man gevonden, die de naam “Ötzi de gletsjermummie” krijgt. Uit onderzoek blijkt dat de man rond 3000 v. Chr. Tijdens een tocht door de bergen is omgekomen en dat zijn lichaam direct daarna in het ijs is ingevroren:





Toelichting
Bij zijn lichaam worden onder andere aangetroffen:
• een aantal voor een deel onafgewerkte pijlen. Slechts twee vuursteenpijlen hadden een punt en waren bruikbaar. De twaalf andere waren nog niet klaar;
• een bijl van koper, met berkenteer en leren riemen vastgezet in een steel van taxushout;
• hertenleren schoenen gevuld met hooi.


In zijn ingewanden worden de resten van zijn laatste maaltijden gevonden: edelhertenvlees, eekhoorn en brood of pap van een tarwesoort.

Gebruik de bron.

Op grond van deze vondsten kom je tot de volgende bewering: Ötzi behoorde waarschijnlijk tot een landbouwsamenleving.

2p Ondersteun deze bewering met twee aanwijzingen uit de bron.

Bron
Archeologen vinden in 1997 bij een opgraving in het Wateringse Veld (vlakbij Den Haag) vier Romeinse mijlpalen. De laatste paal is geplaatst door de plaatselijke bevolking, de Cananefaten, in 250 na Christus, tijdens het bewind van keizer Decius. De Latijnse tekst op de mijlpaal voor keizer Decius luidt in vertaling (tussen haakjes staan de woorden die zijn aangevuld):
Voor de opperbevelhebber en keizer Gaius Messius Quintus Traianus Decius, de vrome, de gelukkige, de onoverwinnelijke, Augustus, opperpriester met tribuunsmacht, consul voor de tweede maal, vader des vaderlands, proconsul, (hebben) de Cananefaten (deze paal opgericht).

Gebruik de bron

Stel: je doet onderzoek naar de Romeinen in Nederland. Je besluit deze bron te gebruiken voor twee hoofdstukken:
1. De infrastructuur van het Romeinse Imperium en
2. De romanisering van Germaanse stammen.


2p Toon aan dat de bron bij beide hoofdstukken past.

Bron
Fragment uit de kroniek van bisschop Gregorius van Tours, geschreven tussen 573 en 591. De gebeurtenissen in het fragment spelen zich af in de vijfde eeuw:
Men zegt dat Chlodio (…) koning van de Franken was en dat hij in de vesting Duisburg in Thüringen (in Duitsland) leefde. In zuidelijke richting hadden de Romeinen het land tot aan de rivier de Loire in handen. Aan de overkant van de Loire heersten de Goten. De Bourgondiërs (…) leefden aan de overzijde van de Rhône, die door de stad Lyon stroomt. Chlodio zond verkenners naar de stad Kamerijk. Toen die alles hadden ontdekt wat ze wilden weten, kwam
Chlodio er zelf achteraan, verpletterde de Romeinen en nam de stad in. Toen hij zich daar had gevestigd, nam hij al spoedig het gebied in tot aan de rivier de Somme.

Gebruik de bron.

De tekst van deze kroniek past bij een kenmerkend aspect dat heeft bijgedragen aan de ondergang van het West-Romeinse Rijk.

2p Noem dit kenmerkend aspect en geef aan waardoor dit kenmerkend aspect heeft bijgedragen aan de ondergang van het West-Romeinse Rijk.

Bron
Rond 964 beschrijft bisschop Liutprand van Cremona, die benoemd is door Otto I, een kerkvergadering waarbij de bisschoppen paus Johannes XII afzetten. De Duitse keizer Otto I leidt deze vergadering:
Toen iedereen zijn plaats had ingenomen en er absolute stilte heerste, begon de heilige keizer Otto als volgt: "Hoe passend zou het zijn als paus Johannes XII aanwezig was geweest op deze heilige vergadering. Ik vraag u, heilige vaders, uw mening te geven over de reden waarom hij heeft geweigerd deze grootse bijeenkomst bij te wonen." Hierop zeiden de Romeinse bisschoppen, de kardinalen en de dekens samen met het hele volk: "Wij zijn verbaasd dat uwe meest heilige wijsheid zich verwaardigt ons deze vraag te stellen: zelfs de inwoners van Iberië, Babylon en Indië kennen het antwoord. Johannes is nog erger dan een van die schrokkende wolven in schaapskleren. Zijn woestheid is overduidelijk, hij is openlijk verwikkeld in de zaken van de duivel; hij probeert niet eens het te verbergen." Keizer Otto antwoordde: "Het schijnt mij juist dat de aanklachten tegen de paus punt voor punt naar voren worden gebracht, en dat de hele vergadering dan overdenkt welke actie er moet worden ondernomen."

Gebruik de bron
De bisschoppen zetten paus Johannes XII af op verzoek van hun leenheer keizer Otto I.

4p Licht deze gebeurtenis toe door:
- (zonder bron) het middeleeuwse politieke conflict te noemen waarmee deze gebeurtenis in verband gebracht kan worden en
- aan de bron een religieus argument van de bisschoppen voor deze beslissing te ontlenen en
- (zonder bron) uit te leggen waarom de bisschoppen de keizer gehoorzamen.

In de late middeleeuwen herleefden de steden.

2p Noem:
• een oorzaak van deze herleving en
• een gevolg ervan voor de feodale landheren.

Een uitspraak van Leonardo da Vinci (1452-1519):

"Ervaring is steeds de leermeesteres geweest van al wie goede geschriften heeft nagelaten."

2p Leg uit dat deze uitspraak kenmerkend is voor de Renaissance.

Amerigo Vespucci (1454-1512) maakte in het begin van de zestiende eeuw in opdracht van de koning van Portugal reizen naar Amerika.

Vespucci schreef in zijn brieven aan de koning bewust weinig informatie op over de gevolgde routes.

1p Geef hiervoor een handelspolitieke reden.