Community Geschiedenis Histoforum
Jonathan I. Israel, Radicale Verlichting. Hoe radicale Nederlandse denkers het gezicht van onze cultuur voorgoed veranderden
‘Ieder weldenkend mens die zich verdiept in de wonderen van de natuur, waaronder de lichaamsbouw van het kleinste schepsel, begrijpt dat dit alles niet het resultaat kan zijn van het blinde toeval: heel de natuur toont het bestaan van zijn schepper aan.’
Is dit een citaat van Maria van der Hoeven? Van George Bush misschien? Of van Cees Dekker, die in 2000 het begrip intelligent design (ID) in Nederland introduceerde? Alledrie mis. Het zijn woorden van de jezuïetenvoorman Tournemine (1661-1739) die drie eeuwen geleden stevig van leer trok tegen het spinozisme. Spinoza vormde toen de steen des aanstoots voor alle palstaanders van de traditionele krachten. De ID-discussie woedde feitelijk al anderhalve eeuw voordat in de negentiende eeuw de storm over Darwins evolutieleer losbarstte.
De inkt van de vertaling van de omvangrijke studie Radical Enlightment van de Britse historicus Jonathan Israel (bekend van De Republiek 1477-1806) was afgelopen voorjaar amper droog, of er ontstond discussie in hoeverre het VVD-Kamerlid Ayaan Hirsi Ali vergelijkbaar was met Spinoza. Spinoza verwierp namelijk in zijn Tractatus Theologico-Politicus en in zijn Ethica de gedachte dat God de wereld bestiert en wonderen laat verrichten. In interviews liet Israel zich verleiden tot de vergelijking. Spinoza én Hirsi Ali willen immers de moderne mens bevrijden van angst voor het hiernamaals. Beiden zijn naar Nederland uitgeweken vluchtelingen, door hun eigen geloofsgroep uitgekotst en zelfs met de dood bedreigd. De vergelijking met ‘verlichtingsfundamentaliste’ Hirsi Ali gaat evenwel mank, zo opponeerde Gied ten Berge (Pax Christi) in Trouw: Spinoza was helemaal niet van God los. Als pantheïst achtte hij God het wezen van de wereld. Hij bestreed wel de bekrompenheid in het eigen joodse milieu.
Dat Nederlanders een ernstig gebrek aan historisch besef tentoonspreiden, weten we al. Volgens Jonathan Israel kennen de Nederlanders ook hun eigen verlichtingstraditie niet. Goed dus dat zijn boek uit 2001 nu vertaald is. Kernwaarden van tolerantie en vrijheid met universele geldigheid wortelen in de Republiek, zo maakt hij duidelijk. Ons land vervulde een voortrekkersrol in het ontstaan van de Europese Radicale Verlichting. Met een omhaal van woorden toont Israel aan dat de Europese Verlichting een in hoge mate geïntegreerde intellectuele en culturele beweging was, die zich over heel het continent manifesteerde. Het was geen randverschijnsel, maar een vitaal onderdeel van het politiek-maatschappelijke discours van eind zeventiende, begin achttiende eeuw. En de leer van Spinoza vormde de intellectuele ruggengraat van de Radicale Verlichting.
Zij vormde een echte breuk met het verleden. Vanaf de late Middeleeuwen tot omstreeks 1650 was de westerse beschaving gegrondvest op geloof, traditie en gezag. Er bestond een door God gegeven sociale hiërarchie, de privileges waren in handen van adel en kerk, en de monarchie werd religieus gelegitimeerd. De censuur van de kerk en de absolutistische staat filterde afwijkende meningen. Dat laatste werd echter steeds moeilijker. Dankzij de wetenschappelijke revolutie van Galilei en Newton kreeg men oog voor mathematische wetten in de natuur. Door het rationalisme van Descartes ging men twijfelen aan traditionele waarden. Spinoza ging een stap verder. Hij verwierp geloof in bovennatuurlijke krachten en bestreed bijgeloof. Wonderen bestaan niet, zei hij, ze zijn een mentale constructie. Mensen moeten de natuur en haar vaste wetten juist doorgronden. Menselijke emoties leiden slechts af van de ware kennis. Spinoza kwam tot een systematische herdefiniëring van de mens, de kosmos, de sociale hiërarchie.
Na zijn dood (1677) verboden de Staten van Holland de verspreiding van zijn filosofie, een decreet dat overigens werd ontdoken. Spinoza werd een cultfiguur. Zijn leerstellingen veroorzaakten een schokgolf door heel Europa. Navolgers en bestrijders kruisten de degens. In vele honderden bladzijden laat Israel een hele stoet filosofen en schrijvers aan het woord, onder wie Pierre Bayle, Baltasar Bekker (die de duivel dood verklaarde) en John Locke. De opmars van de verboden beweging doorkruiste Frankrijk, Engeland, Pruisen, Italië, de Scandinavische landen en de Baltische staten. Veel pennenvoerders moesten hun werk anoniem laten verschijnen. Frankrijk bande na 1685 niet alleen de hugenoten uit, maar ook ex-priesters, leraren en artsen die op zoek waren naar geestelijke vrijheid. Alom waren het de kerkelijke en wereldlijke autoriteiten die Spinoza’s filosofie verguisden, maar onder wetenschappers, hoven en universiteiten rijpten de ideeën tegen de verdrukking in. In Frankfurt aan de Oder kwam het in 1750 tot een openbare verbranding van ‘godslasterlijke’ boeken. In heel Europa was de bestaande orde in een openlijke strijd gewikkeld met atheïsten, deïsten en materialisten, en Spinoza werd beschouwd als de strategische spil van die dwaalleren. Zoals de provocerende stellingen van La Mettrie die in L’Homme Machine (Leiden 1747) het menszijn verklaarde vanuit puur materialistische termen. De consternatie was groot. En de grote Diderot, auteur van de Encyclopédie, gebruikte handig zijn project om het spinozisme, hoewel ogenschijnlijk veroordeeld, onder de aandacht van het grote publiek te brengen.
Israels betoog is overtuigend, al probeert hij in zijn epiloog naar mijn idee wel te geforceerd een link te leggen naar Rousseau en de Franse Revolutie. Die is moeilijk aantoonbaar. Radicale Verlichting is een imponerend boekwerk dat hoge eisen stelt aan de lezer. Toen het in 2001 in het Engels verscheen, prezen recensenten het als een historisch houvast te midden van de verwarring van het kosmopolitische en multiculturele heden (Arnold Heumakers, NRC). Dat was wat overdreven. Het boek biedt geen direct handvat voor het heden. Men moet het lezen om wat het in wezen is: een nauwgezette beschrijving van de aanstekelijke werking van radicale filosofische ideeën, die door geen edict of boekverbranding zijn te smoren.
Jan van Oudheusden
Met onderstaande zoekmachine kunt u zowel zoeken op het www als binnen deze site en Histoforum
© Albert van der Kaap, Enschede
1998-2008.