Community Geschiedenis Histoforum
Het valse leven. Over het nazi-verleden van mijn vader, Ute Scheub
Begin eenentwintigste eeuw is Duitsland nog altijd niet verlost van zijn traumatische oorlogsverleden. Hoeveel kinderen van de circa negen miljoen Duitsers die ooit lid waren van de NSDAP, hebben later openhartig met hun ouders van gedachten kunnen wisselen over het bruine verleden van de vorige generatie? Het grote naoorlogse zwijgen. Voor wie wil weten wat dit fenomeen in gezinnen teweeg kon brengen, is er nu een getuigenis, misschien wel de zoveelste, maar zeer aangrijpend en scherpzinnig verwoord.
Aan het woord is de schrijfster/journaliste Ute Scheub (1955). Centraal in haar zojuist verschenen familiegeschiedenis Het valse leven staat de zelfmoord van haar vader, nota bene in het openbaar uitgevoerd. Tijdens een lezing van Günther Grass op een bijeenkomst van de synode van de Evangelische Kirche in 1969 te Stuttgart greep hij midden in een volle zaal de interruptiemicrofoon, stamelde wat onsamenhangende zinnen, en sloeg vervolgens een flesje cyaankali achterover. Het incident staat vermeld in Uit het dagboek van een slak van Grass. Voor het gezin waarin Ute het nakomertje was, vormde de dood van de vader feitelijk een bevrijding. Hij was een tirannieke, gesloten man geweest die stelselmatig had gezwegen over mogelijke misdaden die hij als SS-officier in de Tweede Wereldoorlog aan verschillende fronten op zijn kerfstok had. De laatste jaren van zijn leven was de sfeer thuis om te snijden geweest. Vader at apart, er kwam geen woord meer over zijn lippen.
In 2004, vijfendertig jaar na de zelfmoord, vindt Ute bij toeval een afscheidsbrief van haar vader, en die vormt het begin van de speurtocht waardoor zij met haar familieverleden in het reine tracht te komen. Het verslag van die speurtocht vormt een openbaring voor de lezer die zoekt naar verklaringen voor hoe het nazisme het Duitse volk in de greep kreeg. De bodem werd al gelegd bij de opvoeding in grootvaders huis. ‘Hardheid tonen, tot hardheid opvoeden, dat was een onzalige Duitse traditie. Mijn vader begreep evenmin als zijn generatie en de generatie daarvóór dat deze vermeend Duitse deugd mede de oorzaak was van de nationaal-socialistische geweldmisdrijven en mede de oorzaak van de falende verwerking daarvan…’.
Vader bouwde een bunker rond zijn zielenleven, en die bunker viel tijdens zijn leven niet te kraken. Ook niet achteraf, nadat Ute de overige nagelaten schrijfsels van de man heeft geanalyseerd. Puur zelfbeklag, geen enkel teken van schuld of medelijden met de slachtoffers, slechts klaagzangen over de teloorgang van de oude kameraadschap, wat heel iets anders is dan ware vriendschap. Vader poseerde zelf als slachtoffer.
Het valse leven is meer dan een familiekroniek. Het geeft inzicht in de aantrekkingskracht van het nationaal-socialisme, zoals destijds bleek uit de partijdagen in Neurenberg die geënsceneerd waren als religieuze erediensten, compleet met offerschalen, bloedvlaggen, martelarencultus en liederen. Albert Speer en anderen ontwierpen tempels en koepels, zuilen, kansels, trappen en altaren. Ziedaar de religieuze versie van de versmelting in het Grote Geheel in een Duizendjarig Rijk, met de jood als satan. Voor miljoenen een onweerstaanbare mythe.
Het boek levert vooral indringend commentaar bij de falende denazificatie van de jaren vijftig. En bij het zwijgen van de dadergeneratie in de jaren zestig toen neonazi’s joodse kerkhoven en synagogen bekladden en het proces-Eichmann plaatsvond. Toen enkele jaren later de studenten rebelleerden, identificeerden Rudi Dutschke en de zijnen, de ‘rode zonen van bruine vaders’, zich sterk met de slachtoffers van de nazi’s, alsof zij boete wilden doen voor de schuld van hun ouders. Nog dieper graaft Scheub. Hoe kon het dat vader zich in zijn laatste jaren aangetrokken voelde tot de pacifistische beweging ‘Oorlog aan de atoombom’, en de boeken las van Martin Niemöller en Dorothee Sölle? Ook peilt zij de hysterische bangelijkheid van de Duitsers, hun loodzware melancholie, dat het onverwerkte verleden donker inkleurt. Na de oorlog was tweederde van de Duitsers getraumatiseerd, en momenteel naar schatting van Scheub nog altijd een kwart. Trauma’s springen over van generatie op generatie. Erkenning van schuld is de enige weg om in het reine te komen met het misdadige verleden. Pas als de daders de verantwoordelijkheid op zich nemen voor wat ze de slachtoffers hebben aangedaan en hun spijt onder woorden brengen, is er verlossing mogelijk. Zoals we hebben gezien bij de Waarheids- en verzoeningscommissie in Zuid-Afrika, of in de Joegoslavië- en Ruanda-tribunalen. Daders van moord- en folterpraktijken bekenden in het openbaar schuld, en nabestaanden van slachtoffers schonken vergiffenis.
Dat de vader van Ute Scheub nooit een woord van spijt over de lippen kon krijgen, nooit medegevoel met zijn slachtoffers heeft laten blijken, heeft hem verdoemd. Aan ons heeft het een zeer lezenswaardig boek opgeleverd.
Jan van Oudheusden
Ute Scheub, Het valse leven. Over het nazi-verleden van mijn vader (uitg. Meulenhoff, Amsterdam 2006), 300 blz., prijs € 19,90.
Met onderstaande zoekmachine kunt u zowel zoeken op het www als binnen deze site en Histoforum
© Albert van der Kaap, Enschede
1998-2008.