De wereld van zuster Fidelma 

Historische detectives van Peter Tremayne

Doelgroep: 14 - 18 jarigen.

Tijd: Tweede helft zevende eeuw.

Historische detectives vormen een variant op de gewone historische roman. Je hebt ze grosso mode in twee soorten: boeken waarin het thrillerelement overheerst en boeken die je meer leren, meer inzicht geven in een bepaalde tijd. De minder goede doen dat door hun kennis schoolmeesterachtig uit te stallen, de beste strooien hun wetenswaardigheden organisch door het geheel, zonder pedanterie en zonder de vaart van het verhaal te hinderen. 

De zuster Fidelma-boeken behoren tot de tweede categorie, net als de broeder Cadfaelverhalen van Ellis Peters, waarmee ze vaak vergeleken worden. Ze voeren ons binnen een totaal vreemde wereld. Vrijwel niemand weet dat Ierland veertien eeuwen geleden een -zelfs in onze ogen- zeer geëmancipeerde samenleving was. Zuster Fidelma van het klooster van Kildare is nog maar net in de twintig, maar bekleedt toch al een hoge post in het Ierse rechtssysteem. Daardoor wordt ze regelmatig gevraagd ingewikkelde kwesties te onderzoeken en als rechter ruzies te beslechten.  

In het Ierland van de zevende eeuw bestond een systeem van doortimmerde wetten, dat bekend stond als de Wetten van de Brehons, een woord dat afgeleid was van breitheamh - rechter. De manier waarop deze wetten omgingen met de positie van de vrouw was absoluut uniek. Ze gaven de vrouwen meer rechten en bescherming dan welk ander westers rechtssysteem van toen of later ook. Vrouwen konden als gelijken van de man elk beroep uitoefenen en ieder politiek ambt bekleden en deden dat ook. Zij werden door de wet beschermd tegen seksuele intimidatie, discriminatie, verkrachting, hadden het recht om op gelijke termen te scheiden en konden een deel van het bezit van hun echtgenoot opeisen als onderdeel van de scheiding en ze konden zelf erven. 

Op het vasteland van Europa en in Engeland heersten verval en instabiliteit. Ierland daarentegen kende een periode van grote bloei. Uit alle hoeken van Europa, met inbegrip van de Angelsaksische koninkrijken, kwamen studenten in groten getale naar Ierse universiteiten. Tegelijkertijd gingen talloze mannelijke en vrouwelijke Ierse zendelingen op pad om Europa tot het christendom te bekeren. Het was wel zo dat de Ierse Keltische Kerk voortdurend met Rome overhoop lag over liturgie en kerkelijke rituelen. Eén aspect was, dat de Ierse Kerk veel vrijer stond tegenover het celibaat van de geestelijken dan Rome. In Fidelma’s tijd woonden beide seksen in gemengde kloostergemeenschappen.

De listige slang, Peter Tremayne (Zuster Fidelma 4)

Vertaling: Hans van den Boom

Zelhem, De Leeskamer, 2006, 283 blz. 

Plaats en tijd: Ierland, koninkrijk Muman (Munster) 665.

Doelgroep: 14 - 18 jarigen; volwassenen.

Thematiek: wederkerig seksisme en religieuze intolerantie, schijn en wezen, strijd tussen Ierse en Roomse kerk. 

Inhoud: 

Uit de waterput van een zeer afgelegen Iers klooster, op het zuidpuntje van het zuidelijke koninkrijk Muman, wordt een vermoorde, onthoofde jonge vrouw opgehaald. In haar hand houdt ze een crucifix, aan haar arm hangt een heidens symbool. 

Wanneer zuster Fidelma als dálaigh, onderzoeksrechter, naar de abdij gezonden wordt, botst haar schip onder de kust op een stuurloos Gallisch zeilschip zonder bemanning en zonder lading. Maar in een kajuit ontdekt ze een boekenzak die zij een jaar eerder in Rome als afscheidscadeau schonk aan haar goede vriend en bondgenoot, de Saksische monnik Eadulf! Eadulf die haar had geholpen het raadsel op te lossen van de moord op de toekomstige artsbisschop van Canterbury. (Over de zuster Fidelmaboeken in het algemeen en over de vorige deel Lijkwade voor een aartsbisschop, zie op deze website. 

Nog voor Fidelma’s boot kan aanmeren aan de steiger beneden de abdij, krijgt ze bezoek van twee roeiboten, die om strijd als eerste bij haar willen arriveren. De ene boot heeft Adnar, de plaatselijke hoofdman uit het fort aan boord en de andere abdis Draigen. 

‘De vrouw, die Fidelma had herkend als de abdis van de kloostergemeenschap, was zowel lang als kaarsrecht. Ze sloeg haar mantel open, waardoor haar grof geweven habijt zichtbaar werd. Het roodgouden vakmanschap van haar crucifix gaf aan dat ze nog niet definitief had besloten alle rijkdom in te ruilen voor een gelofte van armoede en gehoorzaamheid, want het kruis was een prachtig stukje werk, dat bovendien bezet was met halfedelstenen. Ze had een autoritair gezicht, rode lippen en hoge jukbeenderen. Ze was halverwege de dertig en haar gezicht was een vreemde mengeling van knappe en grove trekken. Ze had donkere ogen, die gloeiden van een verborgen vuur. Toen ze over haar schouder naar de zich dichterbij haastende man met de zwarte baard keek, bleek duidelijk dat ze woedend op hem was.’ (p. 40) 

In het klooster met de merkwaardige naam De Zalm van de drie Bronnen wordt Fidelma getroffen door de onheimelijke sfeer. Niet alleen zijn er de verschrikkelijk hooghartige abdis Draigen en de animositeit tussen de wereldlijke en de geestelijke gezagsdragers. De abdij is bevolkt door bijna uitsluitend zeer jonge nonnen, met uitgesproken, geborneerde seksistische opvattingen. Daarbij lijkt het hele kloosterleven niet zozeer te draaien rond bidden en religieuze taken, maar rond het correct bijhouden van het tijdsverloop op de clepsydra, het beroemde wateruurwerk. Er zijn verder nog de veel oudere zuster Bronach, de poortwachtster, en de jonge, geestelijk zowel als lichamelijk gehandicapte zuster Berrach. Nauwelijks heeft Fidelma kennis gemaakt met de kloosterlingen of er gebeurt ’s nachts een tweede moord: zuster Siomha, de tweede in rang, wordt eveneens onthoofd teruggevonden bij de clepsydra. De gehandicapte zuster Berrach krijgt de schuld. Zij ontsnapt ternauwernood aan een lynchpartij door het kordate optreden van Fidelma. Nu komt aan het licht dat Berrach verstandelijk veel intelligenter is dan zij zich voordeed: elke nacht leest ze de oude boeken in de bibliotheek, een verdieping onder de clepsydra. 

Langzamerhand ontdekt Fidelma dat feiten uit een ver verleden hun moordende schaduw werpen over het heden. Haar vriend, de Saksische monnik Eadulf, blijkt samen met de zuster-bibliothecaris gevangen te zitten nabij kopermijnen. En een eeuwenoude, voorchristelijke sage speelt eveneens een belangrijke politieke rol in het heden. Meer kunnen we echt niet vertellen, zonder de afloop en het leesplezier te verraden. Alleen nog, misschien, dat Fidelma twee keer op het nippertje aan de dood ontsnapt. Zeker zijn de openingszinnen van haar slotpleidooi volkomen terecht: “Zelden ben ik op één plaats zoveel droefenis tegengekomen als in deze abdij. Er is veel haat in deze gemeenschap en dat is niet passend voor een huis des Geloofs. In deze gemeenschap heb ik het levende bewijs gevonden van de woorden van de psalm: zijn mond is gladder dan boter, maar zijn hart is krijg; zijn woorden zijn zachter dan olie, maar dezelve zijn blote zwaarden.” (p. 265) 

Bespreking 

Over de wereld van zuster Fidelma, zie de inleiding, bij het eerste boek van de reeks en bij de bespreking van het volgende deel Het web van Araglin.

Eens te meer is de korte inhoud niet meer dan een skelet, dat de roman onvoldoende recht laat wedervaren. De sfeerschepping is weer ijzersterk. Lezers die meer verwachten dan snelle en oppervlakkige spanningsopbouw zullen hier andermaal gegarandeerd hun gading vinden. 

Didactische verwerking 

- Uitgeverij De Leeskamer

heeft zich gespecialiseerd in historische thrillers. Ze heeft de aanbevelingswaardige gewoonte om het eerste hoofdstuk van een aantal romans op haar website te publiceren als smaakmaker. Hier kun je dus veilig een geschikt boek laten kiezen.  

- Je kan leerlingen in complementaire groepjes laten werken rond andere romans, bijvoorbeeld enkele broeder Cadfaelboeken van Ellis Peters of Hypatia van Arnulf Zitelmann. Of andere hoogwaardige historische romans, waarvan je op deze site voldoende voorbeelden vindt. Bij de bespreking van Hypatia tref je meer dan voldoende aanvullend materiaal voor een klassikale uitwerking van het thema.

Of als variante laat je een klas werken rond uitsluitend historische thrillers uit diverse tijdperken. 

- Voor het werken met historische lectuur zie op de site van de VVLG de algemene artikels over het werken met (jeugd)literatuur: Gelezen tijd. Historische romans in de tweede en derde graad: cultuuroverdracht en leesplezier, Wachters voor de poorten van het millennium. Historische (jeugd)romans als medium voor cultuuroverdracht en waardeverduidelijking en Concreet werken met historische romans in de klas.

Een heel goede en bijzonder uitgebreide afdeling historische romans met verschillende ingangen o.a. alfabetisch via auteur, vind je eveneens op Histoforum   

Jos Martens