Alan Turing, de vader van de computer

Britse wiskundige pleegde zelfmoord na gedwongen ‘behandeling' tegen homoseksualiteit.

• De Standaard, dinsdag 19 juni 2012
• Auteur: Dominique Deckmyn

De Bombe, de door Turing ontworpen machine om Enigma-codes te kraken in de Tweede Wereldoorlog.

Hij speelde een sleutelrol in de geallieerde overwinning in de Tweede Wereldoorlog en was de grondlegger van de moderne computer. Maar hij werd veroordeeld wegens homoseksualiteit en naar zelfmoord gedreven. Pas nu, honderd jaar na zijn geboorte, krijgt Alan Turing de eer die hij verdient.

Terwijl zijn familie in India meebouwde aan het Britse Rijk, werd de Britse wiskundige Alan Turing in Engeland geboren, op 23 juni 1912. Als schooljongen ontwikkelde hij een bijzonder hechte vriendschap met een iets oudere medeleerling, Christopher Morcom. Met hem voerde hij lange gesprekken over de theorieën van Einstein. Ze verzonnen geheime codes, waarmee ze elkaar boodschappen stuurden. Voor Turing – maar niet voor Morcom – was het ook een kalverliefde. De plotse dood van Morcom, in 1930, liet Turing nooit meer los. Hij had het gevoel dat hij niet alleen zijn eigen wetenschappelijke potentieel moest realiseren, maar ook dat van de eveneens hoogbegaafde Morcom.

De volwassen Turing was een opmerkelijke figuur. Een grote, sportieve man – hij miste in 1948 zelfs op een haar na de Olympische selectie als afstandsloper. Maar hij was ook een stotteraar, hij ontweek oogcontact en het vlees rond zijn nagels krabte hij tot bloedens toe.

De codebreker

Op 1 september 1939 viel Duitsland Polen binnen. Drie dagen later arriveerde Turing – intussen een wiskundige met een internationale reputatie voor briljant maar tegendraads denkwerk – in Bletchley Park. De Britse overheid had in dat Victoriaanse landhuis een allegaartje samengebracht van een zestigtal wiskundigen, taalkundigen, schaakspelers en andere bollebozen. Hun opdracht: de geallieerden helpen om de slag om de Atlantische Oceaan te winnen.

Alan Turing

De Duitse U-boten torpedeerden namelijk geallieerde bevoorradingsschepen sneller dan ze voorraden konden aanvoeren. Alleen door de versleutelde berichten van de Duitse marine te ontcijferen, konden ze de onderzeeërs lokaliseren en ontwijken. Zonder het werk op Bletchley Park zou de beslissende invasie op D-day onmogelijk geweest zijn, bij gebrek aan voorraden.
De Duitsers versleutelden hun berichten met de legendarische, ‘onkraakbare' Enigma-machine. De machine werkte met steeds veranderende codes, de wetenschappers moesten dus telkens opnieuw beginnen – in een race tegen de tijd. Turing ontwierp de Bombe, in wezen een gespecialiseerde computer, om Enigma-codes te kraken. De codebrekers zochten de zwakke plekken van de Enigma-machine, maar ook van de mensen die ze gebruikten. Hun houvast bestond uit de structuur van de berichten: ze wisten dat op vaste plekken in de berichten de groet ‘Heil Hitler' stond.

Jaren later vond Hollywood dit verhaal een beetje allure missen. In de Britse film Enigma (2001) werd de geallieerde inspanning in Bletchley Park verteld. Maar Turing was vervangen door een fictief, heteroseksueel personage, Tom Jericho, die een relatie krijgt met Kate Winslet. En de film U-571 (2000) bakte het nog wat bruiner. Daarin werd de Enigma-code niet gekraakt door een groepje Britse nerds, maar gewapenderhand buitgemaakt op de Duitsers door een team kloeke Amerikaanse mariniers, onder wie de blonde rockster Jon Bon Jovi. Volledig imaginair is die plot niet. In de herfst van 1940 lag er wel degelijk een plan op tafel om een Enigma-machine te stelen. Dat plan was voorgesteld door een jonge agent genaamd Ian Fleming – de latere auteur van de James Bond-romans. Het plan werd afgewezen.

Schaakprogramma

Enigma. De Duitse codeermachine.

In 1944 werkte Turing aan het versleutelen van telefoongesprekken, maar de oorlog was voorbij voor dat werk in de praktijk kan worden gebracht. In juni 1945 werd de wiskundige ten slotte onderscheiden in de Order of the British Empire, ook al bleef zijn bijdrage aan de oorlogsinspanning geheim.
Na de oorlog richtte Turing zijn aandacht op de ontwikkeling van de computer. In Bletchey Park werd na de Bombe ook de Colossus gebouwd, die al een stapje dichter bij een moderne computer stond. Turing ging aan de slag bij het National Physical Laboratory in Londen om er de ACE-computer te ontwikkelen. Maar de Amerikanen waren de Britten voor: in 1946 werd de ENIAC in gebruik genomen.
Turing geraakte ondertussen steeds meer geïnteresseerd in de manier waarop computerprogramma's de werking van het menselijke brein kunnen imiteren. In 1950 schreef hij het eerste schaakprogramma – maar er bestond op dat moment nog geen computer die het kon draaien.
De Brit hield zijn geaardheid verborgen, al wisten zijn goede vrienden wel hoe de vork in de steel zit. Merkwaardig genoeg stond Turing op Bletchley Park dicht bij een huwelijk met een vrouwelijke wiskundige. Ze speelden schaak op een zelfgemaakt schaakbord uit klei en ontwikkelden een hechte band. Hij vroeg haar ten huwelijk en zij accepteerde, ook al had hij haar verteld over zijn homoseksuele geaardheid. Toch liep de relatie uiteindelijk spaak.
Na de oorlog maakte Turing geregeld tripjes naar Parijs en andere steden waar, in tegenstelling tot in Engeland, homoseksualiteit wél werd geaccepteerd. Maar in 1951 begon hij een relatie met een werkloze jongeman van nederige komaf, Arnold Murray. Die trok in bij Turing en toen in zijn huis werd ingebroken, was snel duidelijk dat kompanen van Murray verantwoordelijk waren. Toch stapte Turing naar de politie. In de loop van het onderzoek naar de inbraak kwam onvermijdelijk de relatie tussen Turing en Murray aan het licht. De wiskundige werd ondervraagd en Turing bekende. Hij werd aangeklaagd voor ‘gross indecency', dezelfde beschuldiging die meer dan een halve eeuw eerder tegen Oscar Wilde werd geformuleerd.
Om uit de gevangenis te blijven accepteerde Turing het alternatief dat hem werd geboden: een experimentele ‘behandeling' tegen homoseksualiteit. Die bestond voornamelijk uit het toedienen van vrouwelijke hormonen. Chemische castratie, in feite. Met, bij Turing, borstvorming als een van de neveneffecten.

Sneeuwwitje

Deze afschuwelijke ervaring heeft Turing wellicht de dood in gedreven. Op het moment van zijn overlijden was de ‘behandeling' nochtans al afgelopen. Maar werken voor de overheid was onmogelijk geworden, omdat homo's als chanteerbaar en dus als een veiligheidsrisico werden gezien. Misschien vreesde hij ook dat er een einde kwam aan zijn tripjes naar het vasteland. Op 7 juni 1954 pleegde Alan Turing zelfmoord, door te bijten in een met cyanide vergiftigde appel. Vrienden zagen daarin een verwijzing naar de tekenfilm Sneeuwwitje van Walt Disney, waar hij dol op was.
Op dat moment kende niemand zijn bijdrage tot het winnen van de oorlog – het werk in Bletchley Park bleef nog staatsgeheim tot in de jaren zeventig. In 2009 startte een internetcampagne om eerherstel te vragen voor Turing. Op 10 september van dat jaar bood premier Gordon Brown officieel de verontschuldigingen aan van de Britse regering.
Sindsdien is de rehabilitatie van Turing in een stroomversnelling geraakt. Het ene na het andere eerbetoon viel hem te beurt, en dat mondde deze week uit in een reeks wetenschappelijke congressen en andere evenementen in Bletchley Park en elders. Zijn leven wordt weldra verfilmd onder de titel Imitation game. Leonardo DiCaprio wordt genoemd als hoofdrolspeler. Qua eerherstel kan dat tellen.

Naschrift: Kerstmis 2013 heeft koningin Elizabeth II gratie verleend aan Turing.

Turings talenten

De Turing-test

Wanneer is een computer intelligent? Alan Turing bepaalde in 1950 een definitie die nog altijd standhoudt: als een mens tegelijk een gesprek voert op een computerscherm met een andere persoon en met een machine, en niet met zekerheid kan zeggen welke van de twee de machine is. Turing voorspelde dat computers die test in 2000 met succes zouden kunnen doen. Er zijn ondertussen inderdaad computers die een behoorlijk imitatiegesprek kunnen voeren, maar toch zijn we nog jaren verwijderd van een computer die de test overleeft.
In de film Blade runner moet detective Deckard achterhalen of iemand een mens is of een ‘replicant'. In feite neemt hij daar een Turing-test af.

De Turing-machine

In 1936 verzon Alan Turing in zijn hoofd een theoretische computer. De Turing-machine is een uiterst eenvoudige machine die een instructie kan lezen van een strook papier en die op diezelfde strook een ‘1' of een ‘0' kan schrijven. Zijn gedachte-experiment liet Turing toe om het bewijs te leveren van het ‘beslissingsprobleem', een probleem uit de wiskunde. De Turing-machine toonde aan dat er wiskundige functies zijn die niet kunnen worden berekend.