De gehoornde Mozes Het verhaal van een vertaalfout.

Albert van der Kaap, Enschede, albert@vanderkaap.org      

De gehoornde Mozes

Verschillende kunstenaars, en niet de minste, hebben zich laten inspireren door het verhaal van Mozes en de tien geboden zoals dat beschreven staat in Exodus 34:29. In 1659 schilderde bijvoorbeeld Rembrandt een Mozes die, haast triomfantelijk, de twee tabletten met de tien geboden toont aan het volk.

Rembrandt, Mozes en de tafelen der wet, 1659

Zo'n honderdvijftig jaar eerder maakte Michelangelo een beeld van een vertoornd kijkende Mozes als onderdeel van het grafmounument voor paus Julis II in de kerk  San Pietro in Vincoli in Rome. 

Michelangelo, Mozes 1515/16.

Er is een opvallend verschil in de manier waarop Rembrandt en Michelangelo Mozes hebben afgebeeld, de Mozes van  Michelangelo is getooid met een tweetal horentjes. De gehoornde Mozes komt je ook tegen in bijvoorbeeld de Vorstermanbijbel, genoemd naar Willem Vorsterman die in Vlaanderen in 1528 een eerste bijbel in de landstaal uitgaf. Deze rijk geïllustreerde bijbel is een samensmelting van reformatorische en katholieke vertalingen. Van de door Willem Vorsterman in 1526 voor het eerst uitgegeven vertaling verschenen zeven herdrukken. De Vorstermanbijbel werd met name gelezen door een middengroep, die zich aangetrokken voelde door het nieuwe op godsdienstig gebied, maar liever niet onder verdenking van ketterij wilde komen:

"Als Moyes vanden berch Sinai ginc, hielt hi die twee tafelen des ghetuygenis in zijn hand, ende en wist niet dat sijn aensichte hoornen hadde gecregen."

Wel wordt in de marge bij hoornen vermeld dat het Hebreeuws het woord glenste heeft. De Statenvertaling 1637, die Rembrandt zal hebben gebruikt  vermeldt echter "dat het vel sijnes aengesichts glinsterde"  en noteert in de marge: "D. stralen uytgaf, gelijck de sonne. het Hebreeus woort komt van een woort, dat hoornen beteeckent. Hier uyt ist misverstant gekomen, datmen Mose met hoornen schildert.".

Dat Mozes werd afgebeeld met hoorntjes is te wijten aan een vertaalfout  van Hiëronymus in zijn, tussen 390-405 gemaakte Latijnse vertaling van de Bijbel. 'Hij las het woord ‘karan’, dat lichtstraal betekent, als ‘keren’, hoorn (’קרן’ =KRN, zonder klinkers). Deze in opdracht van paus Damasus, gemaakte vertaling staat bekend als de Vulgaat (Editio Vulgata) en dankt zijn naam aan de uitdrukking versio vulgata, "volks Latijn" en was geschreven in alledaags Latijn (sermo humilis) in een bewust onderscheid van het elegante Ciceroniaanse of literaire Latijn waar Hiëronymus een meester in was. De Vulgaat werd gemaakt om een meer accurate en eenvoudiger te begrijpen versie te krijgen dan zijn voorgangers, de Oud Latijnse vertalingen of Vetus Latina. Het was de eerste en eeuwenlang de enige christelijke Bijbelvertaling die het Oude Testament uit het oorspronkelijke Hebreeuws vertaalde in plaats van uit de Griekse Septuaginta.

Vanaf 1546 aanvaardde het Vaticaan bij het Concilie van Trente nog slechts deze versie als gezaghebbend, met als gevolg dat katholieke vertalingen van de Bijbel gebaseerd op modern wetenschappelijk onderzoek tot de 20e eeuw moesten wachten.