Germania Inferior. Cartobibliografie van de zeventien provincies der Nederlanden 1548-1831.

Jef Abbeel

Het is een indrukwekkende collectie van 410 historische landkaarten uit de periode 1548-1831, waarvan 80 nieuwe die niet eerder beschreven zijn. De auteur heeft ook ca. 200 nieuwe ‘staten’/aanpassingen van al bestaande kaarten ontdekt. Deze zijn van belang om de juiste leeftijd van de kaart te bepalen.

Spikmans noemt de tijd van de Tachtigjarige Oorlog en de bloeiperiode daarna de interessantste uit onze geschiedenis (p. VIII). Ik vind de periode daarvoor, de tijd van de Bourgondiërs en van Karel V, interessanter: na hem begon de onrust met de Beeldenstorm (1566), de komst van Alva (1567), de onthoofding van Egmont en Horne (1568), de vlucht van tienduizenden uit de Zuidelijke Nederlanden naar het Noorden.
Toen Karel V de Nederlanden erfde, gaf hij aan Jacob van Deventer de opdracht om ze in kaart te brengen met behulp van de in Leuven uitgevonden ‘driehoeksmeting’.

De eerste kaarten hadden o.a. als titel: ‘Germania Inferior’. Vandaar de titel van dit boek. De auteur verdeelt zijn levenswerk in vier bewust uitgekozen periodes: het ontstaan van de Nederlanden (1363-1543), de korte periode van de eenheidsstaat (1544-1579), de scheiding van noord en zuid (1580-1648), de evolutie tussen 1648 en 1831. 1543 was het jaar waarin alle 17 provincies onder één bestuur kwamen met Brussel als hoofdstad. 1648 was het jaar van de juridische scheiding.

De inleiding begint in 1363 met Filips de Stoute, hertog van Bourgondië, die in 1369 trouwde met de Vlaamse (maar wellicht Franssprekende) Margaretha van Male. Na de dood van zijn schoonvader werd hij ook graaf van Vlaanderen. De aanwinsten van de andere hertogen, graven, koningen en één keizer worden ook opgesomd en overzichtelijk weergegeven in een tabel en op een kaart (p. 8-9).

We krijgen ook uitleg over het bestuur, de economie, de cartografen van elke periode. De economie was van levensbelang voor de cartografie: koperplaten en papier waren zeer duur en daardoor floreerde de cartografie in de steden waar welvaart was. Vandaar ook de verschuiving van de Italiaanse steden naar Brugge, vervolgens naar Antwerpen, vandaar met de vlucht van de welgestelde zuiderlingen en kunstenaars naar Amsterdam, dat toen zijn Gouden Eeuw beleefde met kaartenmakers zoals Blaeu en Hondius. Daarna was Parijs aan de beurt, met dank aan cartografen uit de 17 provincies.

In de 18de eeuw kwamen er schoolkaarten en schoolatlasjes, met dank aan de Jezuïeten. Die kaarten waren wel hulpmiddelen voor de leraren aardrijkskunde. Voorbeelden hiervan zijn de kaarten 231, 233, 271, 279, 321. Voor de reizigers waren en kaarten en kleine atlasjes.

Na de zeer uitvoerige inleiding bespreekt Spikmans de cartografie in Italië, Frankrijk en in de Nederlanden. Hij zegt ook aan welke criteria een kaart moet voldoen (p. 55) en welke daar niet aan beantwoorden (p. 57). Die inleiding volgt ook nog eens in het Engels (p. 59-89).

Vanaf p. 93 krijgen we de echte cartobibliografie, gelukkig in chronologische volgorde, met kaarten gemaakt tussen 1548 en 1831, deze laatste op p. 966-967. Bij alle kaarten worden de ontwerper, tekenaar, graveur, uitgever, privilege, schaalstokken en afmetingen vermeld en de literatuur die erover verschenen is.
Het valt me op dat vele trotse makers graag beweren dat hun kaart accurater is dan die van hun voorgangers.
In het begin waren kaarten inderdaad minder precies. Geregeld werd er ook plagiaat gepleegd, wat de auteur aantoont op p. 43-45 met de kaarten 126 en 127.

Op vele kaarten staan ook figuren : schepen, maskers, personen, wapenschilden, stadszichten, iets wat we vandaag niet meer kennen. Kaarten waren kunstwerken, geen hulpmiddelen voor de leraar aardrijkskunde of voor de reizigers. Vaak hadden ze de vorm van een leeuw, de Leo Belgicus. Die leeuw is dikwijls liggend afgebeeld, zodat het noorden rechts ligt en het zuiden links. Aan de bovenzijde lag dan de zee met allerlei figuren. Door die ligging wordt de interpretatie van de kaart voor ons bemoeilijkt.
Hoewel de Nederlanden in 1648 uiteenvielen, bleven er tot 1831 kaarten van bestaan. Spikmans geeft daarvoor verschillende redenen: Frankrijk had in 1633 voorgesteld om de Zuidelijke Nederlanden te verdelen tussen Frankrijk en het Noorden. In 1748 eindigde die Franse veroveringsdrift voorlopig met de Vrede van Aken.
Maar in 1792/95 veroverden de Fransen toch de Nederlanden en bleven er de baas tot 1815.
In 1672 verscheen in Parijs de eerste kaart (kaart 132) waarop de grens tussen Noord en Zuid duidelijk was aangegeven.

Een tweede reden was de grote vlucht van zuiderlingen naar het noorden: ca. 150.000 op 2 miljoen. Zij hoopten op de hereniging en op hun terugkeer, maar op de politiek hadden ze weinig invloed. Een derde reden was dat de bevolking begreep dat de scheiding nadelig was voor de internationale concurrentie met Frankrijk. Een vierde reden was dat het produceren van koperplaten erg duur was en dat ze daarom vele jaren ongewijzigd in de handel bleven. Een laatste reden was dat in buitenlandse atlassen, vooral Franse en Engelse, de Nederlanden in hun geheel werden weergegeven op één blad.

Bij een aantal kaarten zie je wel dat vele steden en gemeenten niet liggen waar ze nu liggen, b.v. p. 110-111: Antwerpen ligt daar bijna op dezelfde noorderbreedte als Breda, terwijl het 50 km ten zuiden daarvan ligt.
Kleine dorpen of gehuchten staan er soms wel op, bepaalde steden niet: b.v. p. 644-645, 768-769, 774-775, 830-831, 858, 942: Tielen, Sint-Lenaerts , Ravels-Eel en Arendonk wel, Turnhout niet.

Na de kaart van 1831 volgen nog kaarten van de Romeinse Nederlanden voor de periode van 362 tot 408 met de toenmalige volksstammen. Die kaarten dateren uit de 16–18de eeuw, de eerste uit 1584.
Dan komen de bijlagen: een register van de kaarttitels, een indrukwekkende lijst van de geraadpleegde bibliotheken over heel de wereld, een register met de namen van de kaartenmakers en van de belangrijke personen, de geraadpleegde literatuur en eindnoten.

Beoordeling
Dit boek is een staaltje van geschiedschrijving, van kunst en van zorgvuldigheid tegelijk, zoals je er nog zelden een te zien krijgt in deze haastige tijden. Ik bekijk altijd de weinige oude kaarten op kunstbeurzen zoals Antica Namur, Hasselt Fine Art, Brafa en Tefaf, maar daar zijn het enkel losse kaarten, zonder enige toelichting. Hier zitten er 410 in twee stevige kaften met vakkundige uitleg. De kaarten zijn duidelijk weergegeven en een genot voor het oog. Het geheel straalt grote klasse uit.

Kennis van het Latijn, Italiaans, Frans en Duits komt goed van pas, evenals een vergrootglas. Er staan wel vertalingen bij. Wie interesse heeft voor de geschiedenis van de Nederlanden of als heemkundige voor zijn/haar eigen stad of gemeente, zal aan deze boeken veel deugd beleven.
De twee delen samen wegen 6,3 kilogram.


© Jef Abbeel maart-april 2025 www.jefabbeel.be