Jane Draycott. De dochter van Cleopatra. Egyptische
prinses. Romeins gevangene, Afrikaanse koningin.
Utrecht, Uitg. Omniboek, 2023, 288 blz. – ook als e-boek –
vertaling Roelof Posthuma.
De dochter van Cleopatra
Vooraf
Lees ter kennismaking eerst het
gratis boekfragment (tot p. 37) en de
recensie van professor emeritus R. Duthoy.
Inhoud
De dochter van Cleopatra
Zoals
Toetanchamon de beroemdste Egyptische farao is, geldt Cleopatra
niet alleen als de meest bekende vrouwelijk representant op de
troon, maar tevens als de laatste, vooraleer er in 31 v. Chr. na
de Slag bij Actium een einde kwam aan 3000 jaar geschiedenis en
het land een Romeinse provincie werd.
Natuurlijk is haar reputatie voor een groot deel te wijten aan
haar relatie met even bekende Romeinen: Julius Caesar, Marcus
Antonius, Augustus…
En aan de al dan niet romantische raadsels rond haar dood. “Zij
heeft vergif gedronken toen ze de dood van Marcus Antonius
vernam.”
“Neen, zij heeft zich in de borst laten bijten door een adder,
om niet levend in de handen van de Romeinen te vallen.” In ieder
geval, ondanks herhaaldelijke archeologische claims is haar graf
tot op heden nog niet gevonden.
Over haar zijn hele bibliotheken vol geschreven, films gedraaid
vanaf de zwart-wit ‘stomme’ prenten (begin 20ste eeuw), met als
hoogtepunt (of dieptepunt, als je wil) de potsierlijke,
theatrale intrede van Elizabeth Taylor op een soort pompeuze
carnavalswagen in de extravagante superproductie uit 1963 (zelfs
te bezichtigen op YouTube, kom dat zien, kom dat zien!). Reeds
twee jaar later met een vette knipoog geparodieerd in een
geestig Asterix-stripalbum (1965), annex animatiefilm (1968).
En er is natuurlijk toneel. Shakespeare (wie anders?) creëerde
met Anthony and Cleopatra (1607) voor ons bepalend en
blijvend haar beeld, samen een hele reeks films, allemaal
schatplichtig aan Shakespeare, waarvan de nog steeds beroemdste
die met Elizabeth Taylor en Richard Burton. Maar al lang niet
meer de laatste in de rij, want gevolgd door een stapel films en
televisieseries.
Dan vergeet ik nog bijna de talloze schilderijen. Plus
beeldhouwwerken. Alles in verschillende stijlen en tijdperken.
Maar steeds met Cleopatra als de fatale sensuele verleidster.
Pas de laatste jaren is dat beeld opgewaardeerd bijgesteld naar
de intelligente, veeltalige, diplomatische vorstin, die zij in
werkelijkheid vermoedelijk was.
Nu ontbreekt in het overzicht nog een volledige artistieke
component. Tussen 1628 en 1966 zijn minstens vijftig opera’s
gecomponeerd op een libretto waarin Cleopatra een hoofdpersonage
is, en dan voornamelijk in haar relaties met Caesar en vooral
Marcus Antonius. (The new Grove Dictionary of Opera,
lemma Cleopatra). Onder de componisten ook Cimarosa in 1789. De
meest recente: Samuel Barber in 1966 Antony and Cleopatra,
op een libretto van Zeffirelli (vooral beroemd door
zijn bijzonder succesrijke Oscarbekroonde film
Romeo and Juliet (1968) - creatie op 16 september 1966
aan de MET, New York.
Geen enkele van deze opera’s behoort tot het standaardrepertoire
wat een eufemisme is om te stellen dat ze omzeggens nooit meer
worden opgevoerd. Barber's opera is nog opgevoerd in het
American Opera Center (1975), Spoleto (1983) en Chicago (1991).
–
(Meegedeeld door prof. Duthoy.)
Toevallig heeft zeer recent de casting van een zwarte actrice,
Adele James, om de roemruchte moeder van Cleopatra Selene te
spelen in een nieuwe Netflix docudramaserie (2023) een
wijdverspreide polemiek veroorzaakt.
Netflix-docudramaserie
Past natuurlijk in de tijdgeest. Edoch, net als haar moeder, ‘de
Afrikaanse’ Cleopatra, die afstamde van de Macedonische generaal
Ptolemaeus I Soter aan haar vaders kant en onbekende voorouders
aan haar moeders kant, identificeerde Cleopatra Selene zich
hoogstwaarschijnlijk niet als blank of zwart, maar als
Egyptisch. Bovendien dachten Grieken en Romeinen, inwoners van
samenlevingen waarin etnische diversiteit de norm was, niet in
termen van huidskleur maar van cultuur. Hoewel, veel kans dat
dit laatste toch wat al te positief is.
Een tragische dochter:
Cleopatra Selene II (40 v. Chr – ca. 5 v. Chr.)
Uit haar relatie met Julius Caesar had Cleopatra een zoon,
Cesarion, die door Octavianus, de latere Augustus,
veiligheidshalve uit de weg is geruimd; bij Marcus Antonius had
ze drie kinderen, onder wie een dochter, de latere koningin
Cleopatra Selene II (40 v. Chr – ca. 5 v. Chr.). Cleopatra
Selene, wie? Koningin? Nog nooit van haar gehoord. En met
zekerheid ben ik niet de enige!
Ze kwam ter wereld als Egyptische prinses. Nadat Cleopatra en
Marcus Antonius de strijd verloren in de Slag bij Actium, werd
ze als gevangene naar Rome gebracht. Daar groeide ze op in het
gezin van Octavia, de zus van de latere keizer Augustus, tevens
de ex-vrouw van haar vader. Cleopatra Selene huwde met Juba II,
de koning van Numidië.
In ‘De dochter van Cleopatra’, de eerste moderne
biografie van Cleopatra Selene, reconstrueert Jane Draycott haar
levensverhaal.
Het jonge paar werd door Augustus op de troon geplaatst om het
nieuw gecreëerde koninkrijk Mauretania in Noord-Afrika te
regeren. Hier stierf ze rond 5 voor Christus, terwijl ze nog
maar in de 30 was.
Vrouwen en geschiedenis
Haar biografie is een verslag over Rome, Alexandrië en de
Romeinse wereld aan het begin van het eerste millennium,
boordevol fascinerende informatie over de Romeinse en Egyptische
cultuur, de relatie van Antonius en Cleopatra en de mogelijke
afstammelingen van hun dochter.
Zoals de auteur in haar woord vooraf zegt, stoot het beschrijven
van een historische figuur uit de Oudheid steeds op het
onoplosbare probleem van het beperkte aanbod en de onzekere
betrouwbaarheid van de beschikbare bronnen. Daarbij ligt dat in
dit geval begraven onder eeuwen van chauvinisme, seksisme,
regelrechte vrouwenhaat en stereotypen van het historische
machismo. Dat zal helaas nog heel veel eeuwen zo blijven.
Direct gevolg voor deze biografie: zelden of nooit las ik een
boek met zoveel uitingen van onzekerheid : “waarschijnlijk,
vermoedelijk, misschien of wellicht.”
Toch even vermelden: de schitterende illustraties van meestal
weinig bekende voorwerpen verspreid over het hele boek.
Meer weten
Asterix en Cleopatra – complete animatiefilm op
YouTube, Nederl. Gesproken – duur: 1, 09 u.
Barry Strauss,
De Slag bij Actium (31 v. Chr.), in: Historiek 3
jan 2023.