Milete. Bakermat van de wetenschap

Jef Abbeel

Hans Dijkhuis (°1952) beschrijft de geschiedenis en de prestaties van de eerste wetenschappers vanaf Homeros tot de 6de eeuw n.C. en toont aan dat de Ionische natuurfilosofen als eersten het mythologische denken vervingen door rationele verklaringen. Daar is de grondslag van onze Europese cultuur gelegd. Het Milesische alfabet uit de 8ste eeuw v.C., geïnspireerd door dat van de Feniciërs , werd in 403 v.C. overgenomen door Athene en zo het standaardalfabet.
De beroemdste Milesiër was Thales (624-545 v.C.). Hij was de eerste die streefde naar louter theoretische kennis en niet naar praktische toepassingen. Hij beweerde dat het heelal ontstaan was uit water, waarop de (platte) aarde drijft. Een onderwereld was er niet. Dat was toen een revolutionaire stelling. Hij was de grondlegger van de astronomie en in de wiskunde een voorloper van Euclides en Archimedes.

Anaximandros van Milete (610-545) was kosmoloog, natuurkundige, bioloog en geograaf. Hij verklaarde dat de kosmos de vorm heeft van een bol en dat de zon en de maan rond de aarde draaiden. Volgens hem was het oneindige, het onbeperkte, de oorsprong van alles. Dus niet de elementen water, vuur (volgens Herakleitos van Efese), lucht.

Anaximenes (585-526 ) beweerde dat de aarde ontstaan is uit lucht en uit de aarde waren de zon, de maan etc. voortgekomen.
De kritische discussie, de kern van de wetenschap, was ontstaan. Natuurverschijnselen verklaarden zij niet meer als het werk van de goden. Zij vroegen zich wel af wat het goddelijke is. Volgens Thales is het dat wat noch begin noch einde heeft.

Van de ‘natuurfilosofen’ is helaas geen enkel werk integraal bewaard gebleven. Ze waren geschreven op vergankelijk papyrus. De auteur haalt er het christendom bij als oorzaak, maar de christelijke monniken hebben tal van andere ‘heidense’ teksten gekopieerd. Het is dus toeval.
Hekataios van Milete was de vader van de geografie en samen met Anaximandros de grondlegger van de cartografie. Herodotos (485-425 v.C.) uit Halikarnassos, 50 km ten zuiden van Milete, was de vader van de geschiedschrijving. De Athener Thoukydides was wel wetenschappelijker: hij liet mythes en anekdotes weg.

Milete werd in 494 v.C. verwoest door de Perzen, maar uiteindelijk wonnen de Grieken de oorlog in 490 (Marathon) , 480 (Salamis) en 479 (Plataiai en Mykale). Het verwoeste Milete werd weer opgebouwd, maar speelde geen belangrijke rol meer.

Athene werd in de 5de eeuw het intellectuele en artistieke centrum. Drie Milesiërs speelden hierbij een rol: Hippodamos als stedenbouwer en aanlegger van de haven van Piraeus; Aspasia, de tweede vrouw van Perikles, als voorbeeld van emancipatie en ontwikkeling; ze werd bewonderd door Sokrates; Timotheos als dichter en muzikaal vernieuwer.

De natuurfilosofie werd er ingevoerd door Anaxagoras van Klazomenai. Perikles en Euripides kregen les van hem. Sokrates kreeg les van Archelaos van Milete (van wie hij ook de geliefde knaap was). Sokrates en Plato hadden wel kritiek op de natuurfilosofen: zij vonden dat een goddelijk plan de grondslag van de wereld is en dat de zon, de maan, de sterren en de aarde ook het werk zijn van de goden. Door de natuurfilosofen kwam de godsdienst in gevaar. Sokrates vond ook dat kennis enkel zinvol was als ze in de praktijk kon toegepast worden: astronomie moest enkel dienen om het uur, de maand en het jaar te bepalen, niet om de omlooptijd van de planeten te berekenen.
Plato zei dat de natuurfilosofen enkel mythen vertelden, terwijl ze net de mythen vervingen door wetenschap.

Sokrates en de sofisten richtten zich op het menselijke gedrag, op morele normen en waarden. Hij introduceerde niet enkel het inductief redeneren, maar ook de ethiek of moraalfilosofie.
Aristoteles erfde van de Milesiërs hun wetenschappelijke onderzoeksdrang en hij zette hun werk voort. Leukippos (uit Milete?) bedacht de atoomtheorie: de hele natuur is samengesteld uit ontelbare ondeelbare deeltjes. Dit werd de meest succesvolle bijdrage aan de moderne wetenschap.

Na de tijd van Alexander de Grote bestond Milete nog duizend jaar. In Constantinopel speelden in de 6de eeuw de Milesische historicus Hesychios met zijn biografisch woordenboek en architect Isidoros een belangrijke rol. Isodoros bouwde de Hagia Sophia, het grootste gebouw van de wereld tot de bouw van de Sint-Pietersbasiliek in Rome.

Daarna raakte Milete in verval. In de 12de eeuw werd het veroverd door de Turken, in de 19de eeuw deden Duitse archeologen opgravingen, die we nu kunnen bezoeken. Maar de Milesische weetgierigheid wordt heden ten dage nog steeds toegepast door miljoenen wetenschappers overal ter wereld, ondanks de weerstand van het christendom vanaf de 4de tot de 19de eeuw. De auteur vergeet hier wel de invloed van de islam te vermelden.
Het boek eindigt met nuttige kaarten, noten, literatuur en registers.

Beoordeling
Dijkhuis is zeer belezen en zeer goed op de hoogte van de vroege Griekse geschiedenis, literatuur, economie en maatschappij. Het is geen gemakkelijk boek: hopelijk bezit de lezer voldoende kennis van Grieks, natuurkunde en filosofie. Een paar details: hij gebruikt het omslachtige ‘voor onze jaartelling’ i.p.v. gewoon v.C. Het jaar 0 (p. 11) heeft niet bestaan. Hij zegt dat de geneeskunde ontstond in de 5de eeuw v.C. met Pythagoras (p. 75), maar die leefde in de 6de eeuw v.C.

Hippokrates (460-370) volgde in de 5de eeuw en werd met zijn eed meer bekend dan zijn voorgangers. Die eed wordt hier (p. 76, 139) niet vermeld.

©Jef Abbeel, oktober 2023 www.jefabbeel.be