Histoforum
laatste wijziging: 11-08-2012
Een brug te ver (A Bridge too Far) - VS 1977- 1 of 2 DVD’s - speelduur: 169 min - orig. Engelse versie, ondertitels in 10 talen, waaronder Nederlands en Pools.
Acteurs: Dirk Bogarde, Michael Caine, Sean Connery, Gene Hackman, Anthony Hopkins, Robert Redford e.a...
Regie: Richard Attenborough (Gandhi).
Plaats & tijd: Engeland & Nederland, Tweede Wereldoorlog, september 1944.
Genre: oorlogsfilm.
Gebaseerd op het gelijknamige boek van Cornelius Ryan.
“Mijn land kan zich nooit meer nog eens een succes van Montgomery veroorloven”
(Bernhard, Prins der Nederlanden, interview met Cornelius Ryan)
“Zonder de opoffering van de Polen was niemand van ons levend teruggekeerd.”
(Overlevende van Market-Garden)
Inhoud
De film start met authentieke journaalbeelden uit 1944, die de situatie schetsen. Begin september 1944, na de bevrijding van Parijs, sneden de geallieerde legerkorpsen door de ineenstortende Duitse verdediging als een mes door boter. Op 4 september 1944 werd op één dag haast heel België bevrijd en viel de haven van Antwerpen praktisch onbeschadigd in geallieerde handen. Dit is tevens het grootste wapenfeit van het Belgische Verzet, dat de Engelsen rond de Duitse verdediging in de buurt van Boom loodste, regelrecht naar Antwerpen. De haven was broodnodig voor de geallieerden, die alle voorraden nog steeds moesten aanvoeren vanaf de havens in Normandië. Het offensief stokte, door gebrek aan benzine en oververmoeidheid van de troepen. Daardoor bleef de Scheldemonding in Duitse handen en Antwerpen ontoegankelijk voor de geallieerde konvooien.
Dan begint de eigenlijke film. Maandag 4 september 1944 ontwaakten de inwoners van Arnhem door een onbestemd aanzwellend rumoer. Voor hun ogen ontrolde zich een ongelooflijk schouwspel: het Duitse leger op de vlucht in een paniek zonder weerga. De volgende dag, Dolle Dinsdag 5 september werd het nog erger. Op wagens, gestolen fietsen en te voet vluchtten ontelbare Duitse soldaten en hun Nederlandse collaborateurs richting Duitse grens.
Die paar dagen zag de situatie er voor de Duitsers hopeloos uit. Hitler haalde zijn oudste veldmaarschalk, Gerd von Rundstedt terug uit twee maanden gedwongen rust. De oude krijger poogde te redden wat er te redden viel. Hij liet het Duitse 15de Leger uit Noord-België in nachtelijke etappes terugtrekken op Holland en stuurde de Negende en Tiende SS-Pantserdivies voor rust en heruitrusting naar een rustige plek achter de linies: Arnhem.
Uitgerekend deze plaats was door de Britse veldmaarschalk Montgomery uitgekozen voor de grootste gecombineerde actie van de hele oorlog: Operatie Market-Garden. Hij zag een mogelijkheid om Nederland te bevrijden, de brug over de Rijn in Arnhem in handen te krijgen en zo door te stoten tot het industriële hart van het Reich. Dit opende een reële kans om de oorlog te beëindigen voor het einde van het jaar. Volgens plan moest het Dertigste Britse Legerkorps vanuit Leopoldsburg (België) in ijltempo oprukken naar Eindhoven. Achter de Duitse linies zouden 35.000 parachutisten gedropt worden: de Amerikaanse 101ste Airborne Divisie bij Eindhoven, de Amerikaanse 82ste Airborne Divisie bij de bruggen te Nijmegen en de Britse Eerste Airborne Divisie samen met de Poolse Parabrigade bij Arnhem. (De 101ste Amerikaanse Airborne Divisie ontmoetten we reeds in Band of Brothers)
Op zondag 17 september 1944, even na tien uur in de ochtend, steeg vanaf vliegvelden, verspreid over heel Zuid-Engeland, de grootse armada van troepentransportvliegtuigen op, die ooit verzameld was voor één enkele operatie. In deze 263ste week van de Tweede Wereldoorlog ontketende de geallieerde opperbevelhebber, generaal Dwight David Eisenhower, ‘Market-Garden’ - een van de vermetelste en fantasierijkste operaties van de oorlog. Verbazingwekkend genoeg was ‘Market-Garden’, zoals gezegd een gecombineerd luchtlandings- en grondoffensief, het plan van een van de voorzichtigste van alle geallieerde commandanten, de Britse veldmaarschalk Bernard Law Montgomery. De hele operatie, in omvang twee keer zo groot als D-Day (6 juni 1944, landing in Normandië) was klaargestoomd na amper 7 dagen voorbereiding,waar D-Day 6 maanden had gevergd.
Over D-Day, zie Saving Private Ryan
Aan ‘Market’, de luchtlandingsfase van de operatie, namen meer dan 4700 jagers, bommenwerpers, transportvliegtuigen deel en meer dan tweeduizend zweefvliegtuigen. In de Engelse kerken was juist de herdenkingsviering aan de gang van de overwinning in de Battle of Britain.
Het gedaver van de armada overstemde kerkorgels en koorgezang en de gelovigen verlieten de godshuizen om getuige te zijn van een schouwspel zoals ze in hun leven nog nooit gezien hadden en nooit meer zouden aanschouwen. Die zondagnamiddag begon een heel luchtlandingsleger bij klaarlichte dag, compleet met voertuigen en uitrustingsstukken, neer te dalen achter de Duitse linies. Op de grond, opgesteld langs de Nederlands-Belgische grens stond de ‘Garden’-strijdmacht klaar, bestaande uit lange tankcolonnes van het Britse Tweede Leger. Om 2.35 uur namiddag begonnen de tanks, gesteund door artillerie en jachtvliegtuigen, hun stormloop tegen de ruggengraat van Nederland, langs een strategische route die de paratroepen inmiddels probeerden te veroveren en open te houden.
Vanaf het begin liep er van alles mis. Zweefvliegtuigen met onmisbaar zwaar materieel verongelukten of werden neergeschoten door de Duitse luchtafweer, de Flak. De Engelsen in Arnhem moesten te ver van de brug landen, omdat er vlakbij geen geschikte landingsterreinen waren. Volgens de Britse inlichtingsdiensten waren er in de regio alleen oude mannen en halfinvalide veteranen aanwezig. Ze landden echter bijna pal op het hoofdkwartier van veldmaarschalk Model en op de twee in de strijd geharde en wraaklustige SS-pantserdivisies van generaal Bittrich, waarvan de heruitrusting haast voltooid was. En tot overmaat van ramp bleken hun radio’s het niet te doen, zodat de communicatie zo goed als onmogelijk was. (Dit laatste beschouw ik als de ultieme oorzaak voor de uiteindelijke mislukking van de operatie.) De Amerikanen zagen voor hun neus een strategisch onmisbare brug de lucht in gaan. De 101ste Airborne ten noorden van Eindhoven stootte op heftig verzet van Duitse troepen, die niet geacht werden daar te vertoeven. En de Britse grondstrijdkrachten van het Dertigste Legerkorps waren nauwelijks de Nederlandse grens over, of ze belandden onder hevig Duits antitankgeschut, dat de inleidende artilleriebeschieting had overleefd. Gelukkig werkte de Britse communicatie wel, zodat ze luchtsteun konden inroepen, die de Duitse vuurmonden uitschakelde. Hier was het grote probleem echter dat de hele reusachtige colonne over één smalle weg moest, zonder manoeuvreerruimte, zodat de voertuigen een gemakkelijk doelwit vormden voor het Duitse geschut.
In Arnhem bereikte een sectie Britten bij verrassing de ongeschonden brug, maar werd spoedig afgesneden door een snel toenemende overmacht van Duitsers. Vermits radiocontact nog steeds onmogelijk bleek, trok generaal Urquhart zelf op verkenning, werd op zijn beurt afgesneden en moest zich meer dan een dag schuil houden. Het droppen van de Poolse Brigade moest uitgesteld worden wegens hardnekkige mist en toen het enige dagen later toch doorging, werden de Polen door de Duitsers afgemaakt terwijl ze nog aan hun parachutes naar beneden kwamen. Daarbij waren de meeste zwevers met hun zwaar materieel neergehaald of onderweg verongelukt. Bij een nachtelijke overtocht van de Rijn vielen de Polen van generaal Sosabowski andermaal onder Duits kruisvuur en leden opnieuw bloedige verliezen. Bij gebrek aan radiocontact kwamen de droppings van voedsel en munitie bij de Duitsers terecht in plaats van bij de Britten en Polen. Uiteindelijk moesten de overlevenden bij de Rijnbrug zich overgeven. De versterkingen uit het zuiden raakten, met veel vertraging, niet veel verder dan Nijmegen. Onder Duitse beschieting, waagden de overlevende Britten en Polen een nieuwe nachtelijke overtocht van de Rijn. De evacuatie slaagde grotendeels en ze lukten erin de landstrijdkrachten bij Nijmegen te bereiken. Die moesten zich kort daarop eveneens terugtrekken, om niet afgesloten te worden.
Uiteindelijk werd Market-Garden een der ergste geallieerde debacles van de hele oorlog. Hoewel Montgomery de operatie bestempelde als voor 90% geslaagd. (Vandaar de uitspraak van prins Bernhard, als motto boven deze recensie.) Er sneuvelden twee keer meer soldaten dan bij D-Day. Urquhart was de slag ingegaan met 10.000 man en keerde terug met iets meer dan 2000. De heldhaftige Poolse Brigade werd praktisch uitgeroeid: slechts 190 Polen keerden levend weer achter de geallieerde linies. Uit wraak bevelen de Duitsers de volledige evacuatie Arnhem. De bevrijding van Nederland was mislukt. En het land zou de verschrikkelijke hongerwinter moeten zien door te komen.
Bespreking en historische achtergrond
In 2004 werd in België de zestigste verjaardag herdacht van de Bevrijding; in Nederland die van de Slag bij Arnhem. Bij die gelegenheid zijn in beide landen een aantal uitstekende herdenkingsprogramma’s uitgezonden, die ik weliswaar heb gevolgd, maar waarvan ik helaas geen enkel heb opgenomen.
Er zijn van die films die de ‘tand des tijds’ glansrijk doorstaan. ‘Klassiekers’ dus. ‘A bridge too far’ is zo een film, met een plejade aan sterren: James Caan, Michael Caine, Sean Connery, Gene Hackman, Anthony Hopkins en (na bijna twee uur film) Robert Redford, we vermelden slechts de belangrijkste van hen. Het is ondenkbaar en onbetaalbaar de dag van vandaag een dergelijk cast nog voor de camera te krijgen, toen kon het nog.
De film is, zelfs zovele jaren na zijn bioscooprelease, nog steeds even indrukwekkend als zijn bezetting. Ter gelegenheid van deze recensie heb ik gedurende een week, eveneens na vele jaren, het boek van Cornelius Ryan herlezen en de fragmenten ervan telkens vergeleken met de film. (Of omgekeerd: de film vergeleken met het boek en dan nog eens getoetst aan de teksten die bij de herdenkingsprogramma’s op televisie hoorden.)
In de film spreekt iedereen zijn eigen taal: de Nederlanders Nederlands, de Britten en Amerikanen Engels, de Duitsers Duits, de Polen Pools. Dit draagt sterk bij tot de sfeer van authenticiteit. Ook de casting is goed getroffen: een aantal van de vertolkers lijkt op hun historische voorbeeld, al was bijvoorbeeld de echte Roy Urquhart heel wat massiever dan Sean Conery, die zijn rol vertolkt.
Veel komt in de film niet goed uit de verf, wanneer je vergelijkt met het boek. Bijvoorbeeld, het begin van de operatie, het opstijgen en de vlucht naar Nederland nemen in het boek veel meer ruimte in dan in de film. Anderzijds geeft het beeld van de zich ontrollende sleepkabels en een volledig vliegveld proppensvol Dacota’s met draaiende propellers een goed idee van de logistieke problemen. In de film zijn veel details van de vlucht, de verliezen en ongevallen in de lucht niet weergegeven. Natuurlijk is er ook een condensatie van figuren. Generaal der parachutisten Kurt Student is weggelaten uit het verhaal. Een van zijn uitspraken, over het overvloedige vliegtuigaanbod van de geallieerden, is in de mond gelegd van de Duitse tankgeneraal Bittrich, wanneer hij vanop zijn balkon de luchtvloot ziet naderen die enkele ogenblikken later de paratroepen zal afwerpen. Dit komt in deze verkeerde context nogal onbegrijpelijk over. Majoor Fuller van de Britse inlichtingendienst heette in werkelijkheid Urquhart, zoals de parachutistengeneraal. De naamsverandering is natuurlijk doorgevoerd om verwarring te vermijden. In zijn bijdrage Speelfilms als medium in de geschiedenisles zegt prof. Bruno De Wever hierover: “Film creëert dramatische spanning door het samenballen of veranderen van historische gebeurtenissen of door beeldspraak.” Ik voeg eraan toe: en door het condenseren van een aantal gebeurtenissen in een kleiner aantal personages dan in de historische werkelijkheid.
Fuller is een van de twee mensen in de film, die niet delen in de algemene luchthartige euforie van de geallieerden. Zijn personage illustreert treffend de onvoorstelbare arrogantie en nonchalance van vooral de Britten, die hun wensen over de situatie op het slagveld voor werkelijkheid namen en geen rekening wensten te houden met de snelheid waarmee het Duitse herstel verliep. Dit wordt mooi in beeldtaal omgezet. Fuller vraagt een bijkomende verkenningsvlucht boven de regio van de landingen. Op de grond zie je een jongen naar het vliegtuig wuiven, dan ontdekt hij gecamoufleerde Duitse tanks onder de bomen. Later zie je Fuller aan generaal Browning een foto tonen met daarop de jongen én de tanks. Misdadig genoeg wuiven de bevelhebbers de alarmerende berichten weg. Fuller wordt met ziekteverlof gestuurd, wegens overspanning.
Stanislav Sosabowski en de schandelijke behandeling van de Polen
De tweede man, die niet deelt in de algemene euforie is de Poolse generaal Sosabowski (gespeeld door Gene Hackman). Bij de eerste briefing over Market-Garden zit hij zwijgend en nors voor zich uit te kijken. Generaal Horrocks zegt op een zeker ogenblik: “Sorry, generaal Sosabowski.” Achter die paar woorden gaat een menselijke tragedie schuil en een historische geallieerde woordbreuk (die je als toeschouwer, zonder achtergrondinformatie natuurlijk ontgaat). De Polen was beloofd dat zij uitsluitend nog zouden ingezet worden voor de bevrijding van hun zo zwaar getroffen vaderland. Ondertussen hadden de geallieerden en vooral Churchill Polen al cynisch aan de Russische invloedssfeer toegekend, wat hij kort na Market-Garden, op de Conferentie van Moskou, 9 oktober 1944 zou bevestigen. De oorlog was begonnen om Polen, de Polen werden nu in de steek gelaten!
In een van de televisie-uitzendingen ter herdenking van de Slag bij Arnhem zei een geïnterviewde dat Ryan de eerste was die in zijn boek de Polen recht deed wedervaren en dat de film daarin volgde. Ik begreep het toen niet erg goed, voor ik de film had herbekeken. Bij dezelfde gelegenheid liet prins Bernhard (overleden 1 december 2004) zich in ongemeen bittere bewoordingen uit over Montgomery en diens behandeling van de Polen. Na Arnhem werden de Polen beschuldigd van gebrek aan inzet, oefening en moed. Hun bevelhebber, Stanislav Sosabowski werd oneervol ontslagen uit het leger. (In de film is hij de enige Pool - dan nog gespeeld door een Amerikaan - die op scherm voor het voetlicht komt.) Na de oorlog moest hij als portier en taxichauffeur in zijn levensonderhoud voorzien.
Sosabowski was een held, een echte. Hij had zich onderscheiden in de strijd tegen de Duitsers in 1939 en geweigerd zich over te geven. Met veel van zijn mannen wist hij naar Engeland te ontkomen, zoals bijna een kwart miljoen van zijn landgenoten!
Generaal Sosabowski kreeg zijn geboorteland zelfs nooit meer te zien als gevolg van de sovjetbezetting. Hij overleed in 1967 in Engeland en werd in Warschau begraven. Veel van zijn mannen keerden naar Polen terug en belandden voor jaren in communistische gevangenissen. Voor hun lotgevallen verwijs ik naar de website van de Market Garden Foundation, waarop een aantal interviews met veteranen zijn opgenomen.
Mijn persoonlijke mening is dat zowel Ryan als de filmmakers zich veel te terughoudend hebben opgesteld en een gerede gelegenheid tot eerherstel hebben gemist. De schaduw van Monty’s reputatie hing blijkbaar nog te zwaar over de geschiedschrijving. Ryan vermeldt wel in een voetnoot een uitspraak van Eisenhower, de geallieerde opperbevelhebber, waarin hij Montgomery een psychopaat noemt. En Prins Bernhard (toenmalig opperbevelhebber van de Nederlandse strijdkrachten) wordt na 60 jaar nog razend als hij verhaalt hoe Monty het manifest vertikte te luisteren naar de Nederlanders en zo de mislukking van Market-Garden en de dood van duizenden soldaten en veel meer duizenden burgers tijdens en na Arnhem veroorzaakte. Regisseur Richard Attenborough toont de moed van de Polen bij de landing en bij de bloedige nachtelijke overtocht van de Rijn. Tijdens de hele film brengt hij nooit Montgomery in beeld, op de inleidende oude journaalbeelden na. Maar waarom Sosabowski “God save Montgomery” roept, terwijl hij als eerste van zijn mannen boven Arnhem springt, is mij en miljoenen toeschouwers niet echt duidelijk. Op dat ogenblik weet hij normaal nog niet dat ze in het hellevuur van de Duitse mitrailleurs terechtkomen.
Dubbele DVD-versie
Voor deze bespreking hebben wij gebruik gemaakt van de filmversie op 1 DVD (2004), die eigenlijk geen extra’s bevat. Er is enkele jaren geleden eveneens een versie gemaakt op 2 DVD’s. Ik citeer hieronder uit enkele internetbesprekingen.
Je zou gaan denken dat de extra's bij zo'n film serieus zullen tegenvallen, een vermoeden dat gecounterd wordt door het aantal DVD's die in het doosje zitten. Men heeft bij MGM duidelijk diep in de archieven gegraven... Zo kan je bij DVD 1 de film (her)bekijken, samen met het commentaar van scenarioschrijver William Goldman en andere crewleden. Al dan niet vergezeld van info-venstertjes met interessante feiten, gebeurtenissen en andere wetenswaardigheden omtrent de militaire operatie en alles wat ermee verband houdt.
De beste extra's zijn voorbehouden voor een tweede schijfje : daar komt Sir Richard Atten-borough aan het woord. Hij vertelt over de eerste contacten die hij had met de producent, alsook over de technische realisatie van bepaalde scènes en het verschil met de huidige manier van filmmaken. Hij kan ook zijn mening kwijt over 'oorlog' op zich.
In de featurette ‘A distant battle...’ komen de échte soldaten van toen voor de camera. Ze vertellen over de gebeurtenissen van destijds en slagen er niet in om de emoties die hierbij opwellen, te onderdrukken. Het is duidelijk dat één en andere een diepe, levenslange indruk op hen heeft gemaakt. De documentaire van bijna 45' tenslotte zit boordevol interessante weetjes, afgewisseld met archiefbeelden en interviews. Wat opvalt na het bekijken van de extra's is dat een aantal zaken die worden verteld of aangehaald door mensen die het kunnen weten zich echt afspelen in de film. De bevestiging dus dat ‘A bridge too far’ een waarheidsgetrouwe oorlogsfilm is die terecht is uitgegroeid tot een klassieker en door de DVD-release aan een soort tweede leven is begonnen...
Disc 2 :
- Originele bioscooptrailer (zit ook in de versie op 1 DVD)
- Documtentaire : "Heroes from the sky" (43:40)
- Featurette : "A distant battle : Memories of Operation Market Garden" (17:00)
- Interview met Richard Attenborough : "A filmmaker remembers" (18:04)
Didactische verwerking
Als je in klas verband fragmenten uit de film brengt, is het ideaal wanneer je die kunt afwisselen met stukken uit de documentaires (vooropgesteld uiteraard dat je die hebt opgenomen).
Voor uitwerking in een ruimer verband verwijzen we naar de leereenheid Tweede Wereldoorlog. Een multimediale vakoverschrijdende leereenheid Nederlands - Geschiedenis (esthetica) - 4de - 6de jaar
http://users.pandora.be/michel.vanhalme/jeugd11.htm
Een degelijke beknopte inleiding in de Tweede Wereldoorlog in België vind je in de Bijlage bij dit artikel.
Voor materiaal over de Tweede Wereldoorlog in Nederland verwijzen we naar Histoforum
Een keuze uit andere films over de Tweede Wereldoorlog vind je eveneens aan via deze site
Boeken
Busmann, C., De Slag om Arnhem. (De Tweede Wereldoorlog), Rotterdam, Lekturama, 1978.
Clark, L., De Slag om Arnhem, september 1944, Aartselaar, Zuidnederlandse uitgeverij, 2002.
Website van de Market Garden Foundation
- Filminterviews met hoofdrolspelers aan beide zijden als Urquhart, Student e.a.
- Zoekfunctie met uitvoerige geschreven getuigenissen van veteranen
- Gegevens herdenking 60 j sept 2004
Volledige cast van ‘A Bridge too Far’:
Bio- en filmografieën van de acteurs:
Zie ook op Wikipedia: http://www.answers.com/topic/a-bridge-too-far
Nathalie van de Sanden, Necrologie prins Bernhard
Bij de Nederlandse Evangelische Omroep begon woensdag 30 maart 2005 een tiendelige reeks over de Tweede Wereldoorlog. Die startte met De laatste veldslag, over Operatie Market-Garden.
Jos Martens
Met onderstaande zoekmachine kunt u zowel zoeken op het www als binnen deze site en Histoforum
© Albert van der Kaap, Enschede
1998-2004.
- Historisch Huis
- Histocasa
- Geschiedenis.com
- Studybuddy
- Geschiedenis.nl
- Kleioscoop
- VGN
- VVLG
- Kalender vanaf 1583