Bieke van Antwerpen, Christina Meerbeke 

Historische roman over Antwerpen in de woelige zestiende eeuw.

Antwerpen, Manteau, 1986. 303 blz. 

Thematiek: onderdrukking & uitbuiting; religieuze onverdraagzaamheid. 

Doelgroep: 15+ 

Tijd en ruimte: Antwerpen, 16^de eeuw 

Een omvangrijke historische roman met Antwerpen tijdens de Spaanse bezetting in de woelige 16^de eeuw als decor. Binnen dat decor wordt het veelal anekdotische levensverhaal verteld van Beatrijs Matte, bijgenaamd Bieke. Dat leven valt in twee duidelijk van elkaar te onderscheiden delen uiteen. Als weeskind wordt haar een leven opgedrongen in de marginaliteit van de bloeiend, maar reeds in onrust sluimerend stadsleven. Met een naïeve verbetenheid, niet zelden beschreven vanuit de verwonderde ogen van het kind, groeit zij op tot een zelfstandige, jongvolwassen vrouw. Parallel daarmee laait de geloofsstrijd op en met de komst van Alva daalt over de stad een schrikbewind neer. Met de nodige glamour van de volksheld en vanuit een oprecht gevoel voor rechtvaardigheid voert zij haar - verloren - strijd. Fictie en historische realiteit worden op een aanvaardbare manier tot een geloofwaardig geheel geconstrueerd. Anekdotische momenten uit het leven van de hoofdfiguur worden op die manier geprojecteerd tegenover een breder, maatschappelijk kader. Bieke is tegelijk beeld en verbeelding van een brede bevolkingslaag, voor wie leven vaak een kwestie van overleven was, op de snaren van (bij)geloof, soms naïef aandoende hoop en de nodige inventiviteit. De roman wordt hoofdzakelijk gedragen door vele, veelal vlot verwoorde dialogen die het geheel een levendig karakter geven. Personen en situaties worden wars van elk gepsychologiseer rechttoe rechtaan beschreven, soms op de rand van het stereotiepe, maar over het algemeen levensecht en herkenbaar. Een vlot geschreven, lekker weglezend en bovendien niet onaardig gedocumenteerd historisch verhaal dat - zonder uitgesproken literaire of geschiedkundige aspiraties - wel enkele uurtjes pittige ontspanning in petto heeft voor een breed publiek van volwassenen en 15-plussers.

(Eerder verschenen in Leeswijzer 14-16 jaar, Leuven-Amsterdam, Infodok, 1990, p. 48.) 

Minder positief is Paul Pelckmans in Streven. Of de reactie van een analist voor volwassenen, waar de doelgroep van bovenstaande recensie een adolescentenpubliek is.

Bieke van Antwerpen, van Christina Meerbeke, speelt in op de (toentertijd) door twee recente herdenkingsjaren gestimuleerde belangstelling voor onze vaderlandse godsdienstoorlogen(nl. de Pacificatie van Gent, 1976 en de herdenking van de moord op Willem van Oranje, 1984 (j.M.)); de historische roman keert terug naar zijn elementairste formule, hij wordt een plaatjesboek over een pittoresk stuk verleden.

Bij nader toezien zijn de plaatjes niet zonder meer neutraal. De religieuze en politieke conflicten die doorgaans ons beeld van de 16e eeuw beheersen, komen hier pas halfweg het verhaal opduiken en gaan het ook daarna niet echt beheersen. Als Bieke uiteindelijk partij kiest, heeft dat minder te maken met enige overtuiging dan met haar stormachtige gevoelens voor de 'geus' Maurits, wiens willige spionne ze wordt; ze gaat daar om hem een genoegen te doen ook mee door als ze niet meer in zijn zaak gelooft. Eén voor één zien we de bekende episodes voorbij schuiven: de beeldenstorm, de slag bij Austruweel, de Spaanse Furie... De samenhang wordt niet duidelijk, het blijven afzonderlijke incidenten, die Bieke overkomen, maar die haar feitelijk slechts beroeren via hun weerslag op haar privé-leven. Als de Geuzen in 1573 een mislukte poging doen om Antwerpen te heroveren, blijft Maurits, die naar het Noorden uitgeweken was en aan de verrassingsaanval deelneemt, gewond in de stad achter; de rest interesseert Bieke nauwelijks: 'Voor Bieke was alles nog mogelijk. Maurits was weer bij haar' (p. 268). Het ideaal, al wordt dat nergens met zoveel woorden gezegd, zou zijn dat er helemaal niets gebeurde, zodat Bieke ongestoord haar dagen kon slijten met de man van haar keuze. De buitenwereld is alleen goed voor calamiteiten.

Bieke leeft voor haar grote liefdes. Die optie is ook verrassend omdat het verhaal zich afspeelt in een semi-marginaal milieu, waar jonge vrouwen zonder beroep en zonder familieverband blijkbaar slechts kunnen overleven middels milde of professionele vormen van prostitutie. Bieke debuteert in de havenkroeg 'De gulden Os', maar verlaat die algauw voor een eerste idylle met een Amsterdamse kapitein; een paar jaar na diens dood - er is geen sprake van ontrouw - is ze onvoorwaardelijk en gepassioneerd verliefd op Maurits. Verrassendst van al is dat de roman geen vragen stelt bij deze in het beschreven milieu niet voor de hand liggende gang van zaken, alsof de aspiraties van Bieke niet anders hadden kunnen uitvallen. Christina Meerbeke herneemt kritiekloos het traditionele patroon van de vrouw die voor haar partner leeft en slechts met bredere problemen te maken krijgt via diens stellingnamen. Bieke van Antwerpen waagt zich occasioneel aan een triviaal woord of een wat gedurfde scène, maar blijft een zeer conformistisch boek.

Dat die verholen romantische opstelling een fundamenteel individualisme overstemt, valt moeilijk uit deze zoveelste reprise alleen te bewijzen. Er komt iets van om de hoek kijken in de eveneens kritiekloos beschreven 'taakverdeling' tussen Bieke en haar vriendin Machtelt, die jarenlang haar wel en wee deelt en die al die tijd regelmatig op de onvermijdelijke manier voor de onmisbare aanvullende inkomsten zorgt. Bieke zou zonder die hulp soms van honger omkomen, maar aanvaardt ze zonder merkbare scrupules, ze lijkt niet eens bijzonder dankbaar. Dat ze juist door die opoffering in staat is een leven te leiden dat ze zich objectief niet kan permitteren, is eens te meer geen vraagteken waard 

Pelckmans, P., Verwonderd of vertederd? Notities bij enkele recente historische romans, in: Streven, jg. 55, 1987-1988, p. 436-437. 

Didactische verwerking

Voor wie weinig ervaring heeft met het werken met historische romans in klasverband, zie Gelezen tijd; Wachters voor de poorten van het millennium en Concreet werken met historische romans in de klas.

Het boek is uiterst geschikt voor het werken in complementaire groepjes, waarbij de verschillende ploegen elk een ander boek nemen. Een geschikte keuzelijst (met recensies en uitgewerkte lectuursteekkaarten) vind je op deze site, op de Joos de Rijcke site en op Histoforum. 

Wanneer je het boek, samen met andere wil betrekken in een ruimere leereenheid rond deze woelige periode in onze geschiedenis, verwijzen we naar het uitvoerige didactische luik bij Willem van Oranje op dvd. 

Jos Martens