Mennen met drie teugels

Els Launspach

‘Mannen, haal de brassen om!’

Hoe vaak hebben we zulke commando’s niet gelezen in de talrijke zeeverhalen van Hollandse auteurs; verhalen die duidelijk maakten waarin een klein land groot kan zijn? Galjoenen en galjoten, fluyten en fregatten voeren aan het geestesoog voorbij; in stormen, in gevecht, dobberend in windstilte of voorzichtig ankerend voor een vreemde kust. Ontdekkingsreizen naar onbekende gebieden of gedurfde zoektochten naar doorgangen in het poolgebied. Een heel genre is tegen deze achtergrond ontwikkeld; de avonturenroman op zee, waarin schuwe scheepsjongens en zwaargebouwde bootslui optraden, hooghartige kapiteins en koelbloedige kapers. Vaak is in zulke boeken de toon al gauw gezet. Er werd in gegromd en gevloekt door ruige figuren, vaak volgens het type van de ruwe bolster-blanke pit. Er waren ontberingen, akelige straffen, intriges onder de bemanning, soms zelf muiterij. Er was altijd een aardige jongen (soms een meisje) die zijn intrede deed in het volwassen leven en er ondanks grote obstakels in slaagde een probleem uit de wereld te helpen. Vaak slingerde het verhaal van die jongen (of dat meisje) zich rondom de feiten uit het leven van een historische figuur. 

Perspectief.

Inderdaad, de traditionele jongensromantiek op zee is ook een zaak van meisjes geworden. Bovendien is het perspectief tegenwoordig interessanter, genuanceerder. Niet alleen slagen schrijvers erin via een spannend verhaal feiten invoelbaar te maken en laten zij de ronkende taal en al te makkelijke cliché’s ver achter zich, ook wordt het genre verrijkt door verhalen die de werkelijkheid aan de andere kant proberen recht te doen: het land waarmee handel werd gedreven, de bewoners die met westerse normen werden opgezadeld, de culturen die onder de voet werden gelopen, de mensen die werden gevangen en verkocht. Terecht worden de internationale verhoudingen in de verhalen meegenomen. Kortom, als er een tijd is waarin docenten Nederlands, geschiedenis, aardrijkskunde en maatschappijleer hun lessen kunnen illustreren met goed geschreven, persoonlijke verhalen, dan is het wel nu.

Een historische roman voor de jeugd schrijven is als het mennen met drie teugels. De research levert geweldige details op, die je voor een groot deel niet kunt gebruiken. Het verhaal moet immers vanuit de ervaring en gevoelens van een kind worden verteld. Om binnen de gekozen gevoelswereld te blijven wordt de alwetende verteller overboord gezet, vandaar dat je geen informatie kunt toevoegen die de hoofdpersoon niet kan weten - of niet interesseert. Ook mag je je nooit laten afleiden door de beelden die tijdens je onderzoek omhoog borrelen. Je moet er verrassende literatuur van maken, om de lezer van de opgeroepen wereld te laten proeven. 

Happy-end.

Wat mij verbaast is dat journalisten steeds weer aanknopen bij succesnummers van vroeger, zoals Paddeltje, De scheepsjongens van Bontekoe en die andere oude knar, De drie matrozen van Michiel de Ruyter, klassieke jongensboeken die zich onbekommerd uitspreken over Hollands glorie. Blijkbaar is het menigeen ontgaan dat het historische jeugdboek is onttakeld en  vernieuwd, en dat de jeugd van nu op heel andere wijze wordt aangesproken. Niet alleen de jeugd overigens. Ook veel volwassenen lezen Marijn en de Lorredraaiers van Miep Diekmann, een aangrijpend verhaal zonder happy-end tegen de achtergrond van de slavenhandel vanuit Curacao. Of Komplot op volle zee en Het vuile mes van Henk van Kerkwijk. En De reis van de Zwarte Draeck van Frank Herzen, waarin overgeleverde persoonlijke gebeurtenissen rond de ondergang van de Batavia minutieus worden naverteld.

Mocht de lezer verder zoeken dan dwarsgetuigde schepen en Hollandse geschiedenis, dan is er De vervloekte eilanden van Tonny Vos Dahmen von Buchholz, de grand old lady van de Nederlandse jeugdroman, een ingetogen verhaal over de ontdekking van de Galapagos-archipel door Inca-zeelieden op een bamboe-vlot. Of Het land achter de horizon dat voor de jaartelling speelt in het gebied rond de Middellandse Zee; en als dat niet lang genoeg geleden is, Verjaagd door het water, dat handelt in de tijd dat de Noordzee ontstaat.

Aktiefilms.

Is de historische jeugdroman soms het verkeerde genre voor kinderen boven de twaalf, in deze tijd van over elkaar buitelende aktiefilms en snorrende computers? Dat hangt ervan af waarvoor je de boeken gebruikt. In het onderwijs kan geen film of CD-rom de ontwikkeling van de mensheid beter invoelbaar maken dan een sterk verhaal. Invoelbaar, dat is een sleutelwoord: datgene wat je bijblijft, door de magie van de identificatie.

Bevroren tijd van Lieneke Dijkzeul, De schrik van de zee van Arend van Dam, Bloedgeld van Simone van der Vlugt, De zee en het land van Els Pelgrom, Storm op de IJszee van Hans Petermeijer. Er zijn zoveel inventieve verhalen over boten dat ik ze niet allemaal kan noemen. Toch zou een grondig overzicht van de laatste decennia de moeite waard zijn,  zeker nu het thema van de kinderboekenweek er alle aanleiding toe geeft.                                                                                                         

Els Launspach schreef een trilogie over zeereizen, De komst van Guattaral.