De Brand van Istanbul
Jason Goodwin, (The Janissary Tree, vert. Nina van
Rossem), Cargo 2006 Roularta, 2009, 5de druk, 392 blz.
Tijd en ruimte: Istanbul 1836.
Waardering: ****/5
 Vier officieren van het Nieuwe Turkse leger zijn
verdwenen. Wanneer een van hen dood en zonder gezicht
wordt teruggevonden in een enorme kookpot van het
soepgilde, roept de seraskier, de bevelhebber
van het keizerlijke leger, de hulp in van de detective
Yashim Togalu.
‘Yashim was tamelijk dapper. Maar hij was een zeldzaam
wezen, zelfs in het negentiende-eeuwse Istanbul. Yashim
was een eunuch’ (p. 8) De seraskier vreest dat een
opstand suddert en Yashim volgt sporen en aanwijzingen
die hem steeds sterker in de richting van de janitsaren
voeren.
Eeuwenlang vormden de janitsaren het eliteleger van het
Ottomaanse Rijk. Het korps bestond oorspronkelijk uit
christelijke jongetjes, geroofd of gekocht uit veroverd
landen. Ze werden bekeerd tot de islam en onderworpen
aan een strenge leerschool met kadaverdiscipline.
Grieken, Albanezen … zwoeren eeuwige trouw aan de
sultan. Ze speelden een eersterangs rol in de verovering
van het christelijke Constantinopel (het tegenwoordige
Istanbul) in 1453 en in de verdere expansie van het
Ottomaanse Rijk. Eeuwenlang bleven zij de fanatieke,
gevreesde, onoverwinnelijke stoottroepen van het
imperium. Maar hun succes maakte hen arrogant en
gemakzuchtig. Met verloop van tijd verwierven zij steeds
meer privileges en macht, terwijl hun militaire
prestaties steeds afnamen. Meer dan één sultan werd door
hen ten val gebracht en vermoord. In 1826, na nog een
opstand, was de maat vol. Sultan Mahmut II (1808-1839)
dreef de janitsaren bijeen in hun kazernes en slachtte
ze af met de moderne kanonnen van zijn Nieuwe Leger.
Tien jaar later vraagt Yashim zich af of de janitsaren
een nieuwe greep naar de macht voorbereiden. Want
duizenden van hen zijn her en der in het uitgestrekte
rijk aan de regionale moordpartijen kunnen ontsnappen en
leven ondergedoken, meestal in nederige beroepen,
vervuld van brandende wraaklust.
Andermaal wordt Yashim naar het Topkapi - paleis
ontboden. Ditmaal naar de harem, waar hij als eunuch
vrije toegang heeft. Een meisje is gewurgd, de dag dat
zij uitverkoren was om met de sultan te slapen. En de
valide sultan, de moeder van sultan Mahmut, vertrouwt
Yashim toe dat de sieraden, haar eens geschonken door
Napoleon, tevens gestolen zijn. Net als haar vriendin
Josephine de Beauharnais, de latere geliefde van
Napoleon en zijn keizerin, is de valide een creoolse,
afkomstig van Martinique. Als jong meisje vijftig jaar
eerder geroofd door Barbarijse zeerovers, was ze aan de
sultan geschonken door de bey van Algiers en had het
door haar ’esprit’ gebracht tot favoriete en moeder van
de troonopvolger. (Historisch!) Oud geworden is ze
Yashims vriendin aan het hof en hij haar vertrouweling.
Zij leent hem Franse romans als Choderlos de Laclos’
Liaisons dangereuses (1782), waarop Yashim dol is.
Dit is een tijd van grote veranderingen. Het Ottomaanse
Rijk, ‘de zieke man van Europa’, verliest na eeuwen zijn
verstikkende greep op Europa. De Grieken hebben zich
zopas vrijgevochten, spoedig zouden vele balkanlanden
volgen. Westerse legers stonden model voor het nieuwe
Ottomaanse leger. De tulband maakte plaats voor de fez,
de rest van de kledij paste zich ook langzaam aan. Niet
iedereen is zo gelukkig met al die nieuwigheden.
Yashim dweilt op zijn speurtocht alle straatjes, hoeken
en kanten van Istanbul af. Zijn vriend, de Poolse
ambassadeur Palevski, helpt hem hierbij evenals de
hermafrodiete ‘danseres’ Preen. Yashim komt niet één,
maar wel drie samenzweringen op het spoor, van uiterst
reactionair tot ‘progressief’. Maar in alle gevallen is
ongebreidelde, moordende machtswellust de drijfveer. En
‘op het spoor’? Hij belandt er midden in, letterlijk
zelfs, als slachtoffer van een sluipmoordenaar in de
stinkende, bijtende, kokende prut van de
leerlooierskuipen! Hij ontdekt dat eeuwenoude verhalen
meespelen, zelfs de verovering van Constantinopel in
1453 blijkt actueler dan iemand zou verwachten.
Door zijn eigengereid optreden kan hij beletten dat heel
Istanbul en bovenal zijn geliefde Hagia Sofia in de
vlammen opgaan.
En dan is er ook nog een jonge, bloedmooie Russische
prinses, schromelijk verwaarloosd door haar veel oudere
echtgenoot, de Russische ambassadeur in Istanbul. Zij
helpt Yashim Togalu met een topografisch probleem bij
zijn zoektocht en ontdekt tevens de voordelen en
geneugten van sommige vormen van castratie. Yashim
ontdekt die ook in een nogal vermoeiende nacht.
Bespreking
Dit is een a-typisch historische detective. De
spanningsboog staat zeker niet altijd even strak
gespannen. Maar de levendige evocatie van de sfeer in
het oude Istanbul met al zijn kleuren en geuren is
fantastisch. Lang geleden dat ik nog met zoveel
onverholen en volgehouden leesplezier in de wereld van
een boek ben gedoken! Deze literaire thriller is zo rijk
aan details en allerlei weetjes over het Ottomaanse Rijk
van de 19de eeuw, dat je met genot de dwaalwegen volgt
van Yashim, die niet alleen met zijn neus speurt maar
vooral met zijn hersens. Het is een feest om met hem
door Istanbul te dwalen. Doorheen duistere steegjes,
door en op de Hagia Sofia, over de mistige Bosporus,
door de harem, maar ook door eeuwen bewogen geschiedenis
van een fascinerende wereldstad. Met recht is Istanbul
zelf de tweede hoofdpersoon. Alleen een stadsplan
ontbreekt in mijn uitgave. Jammer.
Jason Goodwin schreef eerder al twee non-fictie boeken
over Istanbul en het Ottomaanse Rijk: Lords of the
Horizon: A History of the Ottoman Empire en On Foot to
the Golden Horn: A Walk to Istanbul. Hij heeft
Byzantijnse geschiedenis gestudeerd en heeft veel
belangstelling voor de Turkse keuken.
Polen & Sarmaten: het Onbestaande Land
Yashim trof de Poolse ambassadeur aan in een zijden
kamerjas die Chinees was, veronderstelde Yashim,
geborduurd met leeuwen en paarden in versleten
gouddraad. (p. 224)
‘Misschien zeg ik dit alleen omdat ik een Pool ben, en
alle Polen zijn diep in hun hart oudheidkundigen. Deze
kimono, bijvoorbeeld. Weet je waarom ik die draag? Hij
is Sarmatisch. Jaren geleden geloofden wij Polen dat we
afstamden van een halfmythische stam van krijglsieden
uit Sarmatië, ergens in Midden-Azië, zie je. Het werd
een hele rage, vergezeld van de zogenoemde Sarmatische
stijl - je kent het wel: zijde, veren en rood leer.’ (p.
229). |
Die Sarmatisch kledij zal op een diplomatieke receptie
de welwillende aandacht trekken van de sultan en later
nog een belangrijke rol spelen in Yashims plannetje om
de Russische ambassade binnen te dringen.
Yashims beste (en misschien wel enige) vriend is de
Poolse ambassadeur Palevski, die elke donderdag bij hem
komt eten. Een Poolse ambassadeur aan de Turkse Hoge
Poorte in 1836? Loop door! Polen bestond niet meer.
Polen was sinds de infame Derde Deling tussen Rusland,
Oostenrijk en Pruisen, eind 18de eeuw als natie van de
kaart geveegd, met een korte heropleving onder Napoleon
als hertogdom Warschau. Toch bleek het historisch
correct: om hun aartsvijanden, de Russen, te ergeren,
hielden de Turken nog steeds een Poolse ambassade open,
met een toelage voor een ambassadeur!
Maar het fragment hierboven, die Sarmaten, dat was er
toch ver over! Komaan!
Enkele weken nadat ik dit las, bezochten we in Polen het
Wilanów-paleis (bij Warschau). De bouw begon in 1676,
nadat het park (en dorp) waren aangekocht door Jan III
Sobieski, de overwinnaar van de Turken bij het beleg van
Wenen in 1683. Het hele kasteel is één schilderijen- en
portrettengalerij. Hiertussen een stoet vlezige kerels
met dubbele kinnen, imposante snorren en een vreemde
haartooi, een soort Irokezenkapsel, met delen van het
hoofd kaal geschoren. Ik vroeg de gids uitleg, en zij
vertelde me exact het verhaal van Palevski!
De historische realiteit bleek andermaal krasser dan de
romanfictie! (1)
Yashim de eunuch gaat door met speuren. De brand van
Istanbul was het eerste deel van een serie rond Yashim.
Ondertussen zijn nog twee romans vertaald met hem in de
hoofdrol: De slangensteen (2007) en De kaart van Bellini
(2009).
NOOT
Wilanów-paleis: op internet kan je zelfs de plattegrond
en de schilderijencollectie bezoeken.
Meer details geeft een reeks filmpjes op dezelfde
website. Hier eveneens een multimediashow, waarop je met
een digitaal vergrootglas een aantal kunstvoorwerpen
kunt exploreren.
In 2012 volgde Het boze oog.
Jos Martens
november 2011
|
|
