Jonkvrouw
Jean-Claude van Rijckeghem & Pat van Beirs, Amsterdam-Hasselt, Facet, 2006, 280 blz. Goedkope heruitgave in de reeks Boektoppers 2008-2009, Uitg. Van In, Wommelgem

Thea Beckmanprijs 2005; Boekenleeuw 2006; Prijs Jeugdliteratuur van de Vlaamse Provincies 2007.

Doelgroep: 14+

Bespreking

Van brutaal nest tot edelvrouw

Jonkvrouw kreeg in 2005 de Thea Beckman Prijs voor historische jeugdboeken. Terecht, zeker als je bekijkt hoe het veertiende-eeuwse Vlaanderen, van Gent tot de kust, - met Brugge als voornaamste plaats van gebeuren - in dit boek voor de lezer oprijst. Het middeleeuwse leven van volk en heren wordt hier in geuren en kleuren met woorden geschilderd. Van geboorte tot dood, in alle jaargetijden, in de stad en op het platteland, met zijn mooie en zijn lelijke kanten, met aandacht voor het ideale en het triviale. De realistische beschrijvingen van een geboorte, van openbare executies, van de verschrikkingen van het slagveld, van de gesel van de pestilentie grijpen de lezer naar de keel. Maar ook het gewone dagelijkse leven krijgt hij voorgetoverd: met de bijgelovige praktijken van het volk, de technieken van de heelmeesters, het Spartaanse leven in de kille burchten, de geur van ongewassen lijven, de doodgevroren mensen langs de weg, het ontvlooien van de burchtzalen, de badhuisesbattementen… en natuurlijk ook de feesten, de keukenwerkzaamheden, het werk van de smid, het trainen van een oorlogshengst enz. Daar hoort ook bij wat mensen elkaar toen vertelden, wat de dorpspriester of de reizende monnik of de graaf van Vlaanderen beweerden over de waarde van de vrouw (“een nutteloos aanhangsel”), hoe de Vlamingen en de Franse heren de Engelsen geen mensen vonden, hoe politieke bondgenootschappen gesmeed werden uit huwelijksbanden, hoe de Graaf winst boekte uit het hersmelten en lichter hermunten van de zilveren Vlaamse ponden, hoe de stadsgilden voortdurend proberen de adel een hak te zetten… De lezer ontmoet in dit boek o.a. de pezewevers (die hun bogen te koop aanbieden), de bibliotheekkatten (die de muizen moeten beletten de boeken stuk te knagen), de Brugse bankiersfamilie Van der Beurze, die in vele talen haar naam gaf aan de gebouwen waar kooplieden handel drijven… Tegen deze realistisch getekende en soms hallucinante achtergrond speelt zich de jeugd af van Margareta, de dochter van de graaf van Vlaanderen. In 1361, ze is veertien, blikt ze, als belevend ik (in de tegenwoordige tijd), terug op haar verleden. Het behoort tot de literaire conventie dat ze daarbij niet alleen vertelt wat ze zelf bewust deed of meemaakte, maar ook hoe ze geboren werd - alsof ze die gebeurtenis als toeschouwer bijwoonde en tegelijk als ik-personage met alle zintuigen beleefde. Haar vader wou per se een zoon en is dus diep ontgoocheld in zijn vrouw en dochter. Omdat er nu geen zoon is om voor hem als ridder ten strijde te trekken, moet zijn dwarsgeboren dochter maar een hoge troefkaart worden in het spel om de macht, waarin vooral Frankrijk en Engeland de beste kaarten hebben. Margareta is echter geen kind dat braafjes in het lijntje loopt. Ze gaat vooral met jongens om en haalt allerlei kattenkwaad uit. Als haar moeder, na weer een misval, psychisch verward raakt en in een klooster opgesloten wordt, is voor Margareta de maat vol. Ze haat haar cholerische vader, voor wie vrouwen niets te willen hebben, en wenst hem alle onheil toe. Als de graaf in Frankrijk met zijn ridders verslagen wordt in een botsing met de Engelsen, voelt ze zich schuldig. Haar verzet laait op als hij haar dwingt tot een huwelijk met de Engelse prins Edmund. Ze slaagt erin de paus de verbintenis te laten verbieden, op grond van een verre verwantschap. Dan trouwt ze in stilte met de Franse prins Filips van Rouvres, een goede vriend en bondgenoot in ondeugende aangelegenheden. Als de pestepidemie ook in Vlaanderen woedt, vluchten ze “naar het einde van de wereld” in Frankrijk, maar daar blijkt Filips besmet te zijn. Ze worden opgesloten in een dichtgespijkerde kluis, maar Margareta overleeft de ziekte. Haar leven is ten einde. Ze voelt zich vervloekt, “een speeltuig van de duivel” en omdat ze wil boeten voor haar “lichtzinnigheid en praalzucht en het kwaad dat ze heeft aangericht”, trekt ze zich, nog geen vijftien jaar oud, terug in een klooster. Daar komt haar vader haar halen. Ze verzet zich met heftige woorden maar ook met het rapier, dat een Italiaanse schermmeester haar perfect heeft leren hanteren. Zij doorsteekt haar vader maar hij slaat haar neer. Voor hem is zij de enige die kan heersen over Vlaanderen als hij er niet meer is. Als Margareta voldoende hersteld is, wil ze niet meer opgesloten zitten in het klooster. Ze wil haar leven terug en vertrekt met haar vader in de groene jurk die hij haar gaf.  

Middeleeuwenkenner Pat van Beirs verschafte Jean-Claude van Rijckeghem m.i. historisch correct materiaal voor de evocatie van het leven in Vlaanderen rond het midden van de veertiende eeuw en voor de tekening van de Vlaamse en Europese politieke situatie in die periode. Daarnaast is het boek ook een treffende psychologische tekening van een bijzonder meisje, vooral in haar relatie met haar vader. Het kleine meisje Margareta mist haar moeder en begint stilaan haar vader te haten, de man die haar moeder naar het klooster verbande en die haar alle vrijheid ontzegt, die haar in het gareel van de huwbare edeldame wil wringen en niet van haar houdt. Margareta is geen doetje, ze stoort zich niet aan de etiquette, ze haalt kattenkwaad uit met haar kameraden en deinst niet terug voor een knokpartij, ze leert het rapier hanteren als de beste en rijdt schrijlings op haar vaders oorlogspaard, ook al wil de graaf van haar een kasteeldame maken. Mooi vindt ze zichzelf niet - ze lijkt teveel op haar vader - maar haar oprechtheid, moed, openhartigheid boeien de jongens, en zij weet ze aan zich te binden: haar zoenvriend Willem, haar badhuisgezel Filips, met wie ze zal trouwen… Ze valt eerst voor de romantische schrijfsels en de glanzende parels van haar Engelse huwelijkskandidaat, prins Edmund, maar wijst hem resoluut af als ze hem echt ontmoet, met al zijn lelijkheid, arrogantie, onbehouwenheid. Voor haar is een verstandshuwelijk of een politieke alliantie geen optie: ze wil alleen uit liefde trouwen. Als haar geliefde sterft aan de pest, heeft het leven voor haar geen zin meer… tot haar vader haar hardhandig laat zien dat de dood in het klooster ook geen oplossing is. Margareta weet wat liefde is en wil die niet inruilen voor politieke of maatschappelijke zekerheid, maar ze weet ook wat haat is. Ze haat haar vader zo hartsgrondig om wat die zijn zieke vrouw en zijn dochter aandoet, dat ze in de afgelegen kapel van Onze-Lieve-Vrouw van de Haat om zijn ondergang gaat bidden, en later doet ze hetzelfde voor de Engelse Edmund. Daardoor tonen de auteurs meteen hoe christendom en heidendom in het veertiende-eeuwse volksgeloof met elkaar verweven waren.  

De auteurs bieden de lezer dit caleidoscopische beeld van de middeleeuwen, deze intelligente beschrijving van een decennium in de geschiedenis van Vlaanderen en dit boeiende portret van een zelfbewust meisje, in een zeer aanschouwelijke taal, met reële dialogen (waarin ook levensecht gescholden en gevloekt wordt) en soms ook treffende beelden, zoals in “de onmetelijkheid van de polders waar het land zo vlak is dat aarde en hemel aan de einder met elkaar de liefde lijken te bedrijven”. De auteurs tonen zich het sterkst in de beschrijving van pijnlijke of gruwelijke gebeurtenissen: de langdurige moeilijke geboorte van Margareta, het bloedige strijdgewoel op het slagveld, de afgrijselijke slachting door de pestepidemie… Meesterlijk hanteren ze soms de techniek van de veelzeggende verzwijging: aan de geboorte van Margareta worden dertien pagina’s gewijd, waarin de uitbundige vreugde van de graaf om een nieuwe zoon breed uitgemeten wordt, en pas in de laatste zin beseft hij wat de aandachtige lezer al tussen de regels gelezen had: het is een meisje. En in het badhuis deelt de waard zijn gasten opgeruimd mee dat “het water nog schoon is. Het is nog maar twee keer gebruikt.” Van de auteurs geen commentaar, voor de lezer voldoende stof tot doordenken. Overigens maakt de geboortescène in dit boek meer duidelijk dan welk biologie- of verlichtingsboek ook. Jean-Claude van Rijckeghem en Pat van Beirs zijn met dit boek niet aan hun proefstuk toe. Van hen verschenen al de jeugdromans Duivelsoog en De zevende sluier, mysterieuze verhalen over de veertienjarige Spijker, op speurtocht in de Gentse onderwereld. Met Jonkvrouw bewijzen ze dat ze ook een meisje van veertien tot geloofwaardig hoofdpersonage kunnen maken in een historisch verantwoorde, mooi vertelde en boeiende roman die niet alleen de jeugd maar ook volwassen lezers aan hun leesstoel kluistert en hen meermaals diep raakt door zijn onverbloemde directheid en de weigering de gruwel te verfraaien. Een krachtig boek over een intrigerende jonkvrouw.

Herman De Graef

(Verschenen in: De Leeswelp, 8/2005)

Aan de uitstekende recensie van Herman De Graef hebben wij niets toe te voegen, alleen enkele korte fragmenten uit andere besprekingen.

Strijdbaar

Soms is dit wilde meisje wel érg strijdbaar voor haar tijd: als haar vader haar verloving aankondigt, durft ze het in een volle eetzaal tegen hem op te nemen. Toch krijg je niet het gevoel dat ze door een tijmachine is over geflitst uit de eenentwintigste eeuw, zoals in historische boeken vaak het geval is. (Denk aan Kruistocht in spijkerbroek van Thea Beckman.) Marguerite is een overtuigende middeleeuwse. Met veel plezier kijkt ze naar bloederige riddergevechten en executies, en vloekt haar keel schor - een zonde waarvoor je kunt branden in de hel. Dus probeert ze dit wel te beperken tot zo'n tien of vijftien keer per dag - alleen 'als het echt nodig is'. 

Vraag aan de lezers: ben je het hier mee eens? Handelt Margareta echt als een kind van haar tijd?Motiveer je antwoord. Duid de bladzijde(n) aan waar je de bewijzen vandaan haalt. (J.M.)

Meer informatie over de auteurs en hun werkwijze vind je op www.jonkvrouw.be

Er is een een zeer bruikbare en uitvoerige lesbrief beschikbaar. Hij geeft je de kans om op een aantal (ook materiële) aspecten van het dagelijks leven in te gaan.

Wil je de roman toetsen aan de mening van een geschiedschrijver, lees dan over Margareta en haar tijd in het boek van Edward De Maesschalck, De Bourgondische vorsten (2008). Welk beeld krijg je hier van Margareta? Is er overeenkomst met roman? Of juist niet?

Zoek op internet afbeeldingen over Margareta en haar naasten, plus historische informatie (bijvoorbeeld op Wikipedia, maar ook op andere sites).

In het boek van De Maesschalck vind je op p. 28 over de 17-jarige Johanna, de zus van Filips van Rouvres: “Zij liet scharlakenrode stoffen aankopen voor een schitterend kleed en bestelde bij een bontwerker niet minder dan 2000 eekhoornvachten voor enkele mantels.”

Gaia en andere dierenrechtenorganisaties zouden niet erg gelukkig geweest zijn met de wintermode van die tijd!

Kun je uit de openingsscène van het boek (hierboven, bij het begin van de bespreking) afleiden waarom de mensen in deze tijd zoveel bont droegen?

Toets je antwoord dan aan de gegevens op de Joos de Rijcke-site. Lees wat je hier vindt over bont in deze eeuwen. In dit artikel vind je ook meer over verwarming in vroegere eeuwen.

Jos Martens