Thematiek: Macht en machtsmisbruik, religieuze
onverdraagzaamheid, geloof versus kerk.
Inhoud
Mag het voor een keer wat luchtiger?
Stel je voor: de wereld is een platte schijf, en zeilt door
de lege ruimte, rustend op de schoft van vier olifanten, die zelf weer staan op
het schild van een Schildpad met een lengte van 15.000 km. Dit is de
Schijfwereld.
Fantasy of sciencefiction zul je in deze rubriek uitermate
zelden aantreffen. En toch… de voorstelling van deze bitter-hilarische roman en
van de hele Schijfwereld-reeks heeft veel meer te maken met geschiedenis en de
doelstellingen van het vak dan bovenstaand motto en dan je op het eerste gezicht
zou vermoeden.
|
Denk even aan het landschildpadje en de adelaar.
De schildpad is een bodembewoner. Wil je nog
dichter bij de grond, dan kom je eronder terecht. Zijn horizon ligt
rondom op maar een paar centimeter. Hij heeft net genoeg vaart om een
krop sla in te halen. Hij heeft zich in de langs hem razende rest van de
evolutie weten staande te houden door, zeg maar, voor niemand een gevaar
te zijn en echt niet de moeite om op te eten.
En dan heb je die adelaar. Een wezen van het
luchtruim en ijle hoogten, met horizonten die helemaal tot aan de
wereldrand reiken. Oogscherpte genoeg om van op haast een kilometer het
geritsel van het kleinste piepwezentje te bespeuren. Een en al macht en
beheersing. De bliksemsnelle gevleugelde dood.”(p. 5)
Adelaars hebben een methode ontdekt om schildpadden
tot eetbare waar om te vormen: ze voeren ze mee, hoog in de lucht en
laten dan los. Het schild wordt door de val verpletterd en dat levert de
adelaar een hapje op.
Het doek gaat op tussen de meloenen in de Citadel van
Omnië, het land van de Grote God Om.
Het was het Jaar van de Luimige Slang, oftewel
tweehonderd jaar na de Verkondiging van de Profeet Rabdijn.
Wat inhield dat de tijd van de achtste profeet
nabij was.
Daar kon je bij de Kerk van de Grote God Om wel op
rekenen. De profeten ervan waren bijzonder stipt. Je kon er je kalender
op gelijk zetten, als je er een van voldoende omvang had.
En als gewoonlijk tegen de tijd dat men een profeet
verwacht, spande de Kerk zich nog eens extra in om heilig te wezen. Dat
had erg veel weg van de drukte die je aantreft bij elk groot bedrijf als
men de accountants verwacht, maar helde over naar het oppakken van lui
die ervan verdacht werden minder heilig te zijn om ze dan op honderd
vernuftige wijzen om te brengen. Men houdt dat bij de meeste echt
populaire geloven voor een betrouwbare barometer van iemands vroomheid.
Er ontstaat dan de neiging om te verklaren dat het afglijden meer om
zich heen grijpt dan bij het Olympische bobsleeën, dat ketterij met
wortel en tak dient te worden uitgeroeid, of zelfs met arm en been en
oog en tong, en dat het tijd wordt om met een schone lei te beginnen.
Bloed wordt dan algemeen voor een zeer doelmatig wasmiddel gehouden.
En het geviel in die dagen dat de Grote God Om
sprak tot Broeda de Uitverkorene, zeggende:
”Psst!” Broeda onderbrak zijn geschoffel en tuurde de tempeltuin
rond. (p. 8)
|
Tot zover citaat, omdat het onmogelijk is een gewone korte
inhoud te geven van deze kostelijke parabel. De meer dan naïeve, simpele jonge
noviet Broeda en de Grote God Om, in zijn manifestatie als ... eenogig
schildpadje, gedropt door een adelaar...
Broeda trekt de aandacht van de meest gevreesde en machtigste
man van Omnië, de sinistere Deken Vorbis, Hoofd van de Quisitie, “die de taak
had alles te doen wat gedaan moest worden maar wat anderen liever niet
deden.”(p.13) Hij vergezelt Vorbis met een delegatie naar de filosofenstad
Thebus, die door Broeda’s speciale gaven kan ingenomen worden en bij Omnië
gevoegd (maar niet voor lang).
Bespreking
Satire, parodie is een moeilijk genre. Vraag maar aan Erasmus,
wiens Lof der Zotheid scherper sneed
dan het scalpel van een chirurg. Dit is het dertiende deel in de
Schijfwereld-Romanserie dat voor Het
Spectrum in het Nederlands werd vertaald door iemand met de onwaarschijnlijke
naam Venugopalan Ittekot (pseudoniem van Ruurd Groot). En schitterend vertaald:
leg er het oorspronkelijke Engels, vol schier onvertaalbare vondsten en
neologismen maar eens naast! In Angelsaksische landen ontwikkelde de serie van
de Engelse schrijver Terry Pratchett zich tot een reeks
cultboeken. Niet ten onrechte! Er is
een populaire cd-rom met de stemmen van Eric Idle (Monty Python) en Tony
Robinson (Blackadder). In het Nederlands zijn tot nog toe (april 2008) 30 delen
vertaald. En samen met talloze collega’s kijk ik nu al een paar maanden uit naar
het volgende.
Centrale as van het verhaal is de stelling dat de macht (en
het overleven) van goden afhankelijk is van het geloof in hen van hun
aanhangers. Tweede stelling, door de Grote God Om Himself opgesnord in de
beroemde bibliotheek van Thebus (voor ze op bevel van Vorbis in de as werd
gelegd): mensen, zo zegt de filosoof Eriogaster, beginnen met te geloven in de
god, maar op het laatst geloven ze in het
bouwsel rond de god, dit wil zeggen de Ceremoniën en Gebouwen en Priesters
en Gezag, tot de God tenslotte sterft. “Dit en merckt men somwijlen
niet.”(p.132). Aan deze naaf hangt de auteur een serie flapperende scharnieren,
met nog veel meer in de hilarische stormwind van zijn taalvirtuositeit open en
dicht klappende deurtjes: fundamentalisme, atheïsme (dat godsdienst gebruikt als
het goed uitkomt), imperialisme enz. enz.
Een meeslepend verhaal: het was lang geleden dat ik me nog zo
amuseerde. Pratchetts wervelende persiflage is meer dan een pastiche. Je kunt
zijn verhaal interpreteren als een soort kermisspiegel of een koldereske, doch
geenszins vrijblijvende variant op Montesquieus
Lettres persanes, waarin de ridicule
facetten van onze eigen krankjorum maatschapij tot monsterlijke omvang zijn
opgeblazen. Vorbis bijvoorbeeld, vraagt aan de inquisiteur van dienst hoelang
hij een gefolterde nog in leven kan houden, “immers, het is toch onze plicht om
het leven zo lang mogelijk te behoeden?” (p. 16). De inquisiteurs zelf doen
gezagsgetrouw hun werk. “En dat kwam allemaal hierop neer: vrijwel geen enkel
exces van de allermalendste psychopaat is te bar om te worden geëvenaard door
een doorsnee zachtzinnige huisvader die gewoon elke dag zijn baantje komt doen.”
(p. 15) - zoals de topbeulen uit de Duitse en Joegoslavische concentratiekampen
ten overvloede bewezen hebben. Vorbis zelf maakt nooit de handen vuil: hij laat
anderen doen wat ze vaak niet willen en misvormt hen zo naar zijn beeld en
gelijkenis, tot afspiegelingen van zichzelf.
Pratchett heeft wat met filosofen en schildpadden. De blinde
filosoof Didactylos, met zijn lantaarn zonder licht, leeft in een ton, zoals
Diogenes. In Pyramides (een ander
deel uit de serie) laat hij filosofen met pijlen op schildpadden schieten om de
paradox van de pijl en de schildpad (van welke Griekse natuurfilosoof nu weer?)
te demonstreren. Dat boek moet je trouwens beslist lezen, als je depressief bent
door Atlantische depressies, directies, delibererende klassenraden of vervelende
leerlingen.
Kleingoderij
wemelt van intertekstuele verwijzingen die reminiscenties oproepen aan Eco. De
centrale ketterse stellling is: “Kaitoi kinei Chelonè - en toch beweegt de
schildpad”, een parafrase op Galileo’s ‘laatste woorden’, maar dan vertaald naar
het Grieks. Want volgens de Leer van Om is de wereld een bol. Wat hier, op de
Schijfwereld, toevallig niet klopt! Zelfs Borges’
The Library of Babel uit de bundel
Labyrinths komt nadrukkelijk om de
hoek piepen. De analfabete Broeda heeft zowat de hele bibliotheek van Thebus in
zijn fotografisch geheugen gevisualiseerd. Op een bepaald ogenblik raakt hij in
paniek, flarden van boeken bestormen zijn hersens: “ De boeken lekken door!” (p.
149)
Dit is een terugkerend leidmotief in de verhalen van Pratchett.
“Boeken geven aanleiding tot andere toekomstige boeken en citeren boeken uit het
verleden. ... de inhoud van nog
ongeschreven geschriften kan worden afgeleid worden uit de thans bestaande
boeken. (Edele Heren en Dames, p. 39)
Het zou me niet verbaasd hebben als hij in een ander leven docent klassieke
talen was, of zo iets, aan bijvoorbeeld Oxford of Cambridge. Engelsen bezitten
blijkbaar alleenrecht ende patent op dit soort geniale excentriekelingen. Denk
maar aan Tolkien en zijn The Lords of de
Rings. Maar Pratchetts taalvirtuositeit is van een ander kaliber, dat heb je
ondertussen wel begrepen.
We nemen Kleingoderij
als exemplarisch voor de hele serie. Hoewel, niet alle delen van de reeks
bereiken m.i. het niveau en de metafysische diepgang van
Kleingoderij. Maar alle zijn ze zeer
prettig om lezen, alle behandelen ze een of meer actuele thema’s vanuit een
hoogst ongewone invalshoek, alle vertonen ze een compositie als een puzzel, die
geleidelijk aan wordt opgebouwd. Wat maakt dat ze haast onmogelijk te bespreken
zijn, zonder het leesplezier te vergallen.
De auteur
Terry Pratchett werd geboren in Beaconsfield, Buckinghamshire,
Engeland op 28 april 1948.
Pratchett is al tijden één van de best gelezen Engelse
schrijvers, al werd hij de laatste jaren ingehaald door J.K. Rowling (van de
Harry Potter-verhalen). Wereldwijd zijn meer dan 55 miljoen exemplaren van de
Schijfwereld-cyclus verkocht in tientallen talen.
In Nederland en België mag hij bij het grote publiek misschien
minder bekend zijn, maar ook hier woont een trouwe schare Pratchett-fans. Van de
Schijfwereldboeken werden meer dan 100.000 exemplaren in het Nederlands
verkocht.
Op 59-jarige leeftijd werd bij hem een zeldzame vorm van
vroege Alzheimer vastgesteld, zoals hij zijn fans meedeelde. Sindsdien schenkt
hij aanzienlijke donaties voor het Alzheimeronderzoek. Pratchett
overleed op 12 maart 2015 aan de gevolgen van zijn ziekte. Het ga je goed op je
Schijfwereld!
Meer over de auteur, zijn werk en de hoofdpersonen uit zijn
boeken vind je via Wikipedia en op andere sites op het internet.
Een aantal van de 34 boeken is verfilmd, met veel
succes in Groot-Brittannië en de VS.
Tot nog toe vond
ik slechts één op DVD (met Nederlandse ondertiteling):
het voor kinderen tamelijk griezelig Hogfather (Berevaar
in de Nederlandse vertaling van het boek)
Als
tegenwicht staan op YouTube tientallen en tientallen
films en filmpjes van de schijfwereldromans en rond
Pratchett, onder meer enkele lange en zeer indringend
gesprekken met hem over leven en dood, naar aanleiding
van zijn ziekte. Maar ook volledige films.
Een
beperkte keuze.
Where to start? 7,24 minuten. Voor je begint te
lezen: een korte introductie op zijn boeken en de
schijfwereld.
Going Postal (Boek: Posterijen), 2
dln. – 2x 1 u 31 minuten – Engels, geen onderschriften.
Kostelijk. Waarschijnlijk de duurste film van de reeks,
gedraaid met ruime middelen, wat er ook aan te zien is!
Wyrd Sisters (De Plaagzusters)-
animatiefilm – 2 u 18 minuten.
Hogfather
(Berevaar) - 4 dln - deel 1: 1 u 10 minuten.
Jos Martens, 2015-2020
Kleingoderij. Deel 13 in de Schijfwereld - Romanserie