Conclaaf

Robert Harris bouwde een internationale reputatie op door zijn trilogie rond Cicero, de befaamde Romeinse redenaar en tijdgenoot van Julius Caesar: Imperium (2006); Lustrum (2009) en Dictator (2015). Daarna verwierf hij wereldwijde faam door zijn De officier (2013), over de beruchte Dreyfus – affaire in Frankrijk, eind 19de eeuw.
Dan volgde, eveneens in het Nederlands vertaald, nog een hele reeks van hetzelfde niveau – ik beperk me tot de mij bekende boeken.

Enigma (1995), over de Britse wiskundige Turing die in W.O. II de Duitse enigmacode wist te breken, in 2014 verfilmd als The Imitation Game ;het meesterlijke Pompeii (Nederlands 2004, zesde druk 2015), ver weg de meest aangrijpende roman over de Vesuviusuitbarsting van 79 die ik ooit las; V2 (2020; Regicide (2022), over de jacht op de ‘koningsmoordenaars’ na de dood van Cromwell en Afgrond (2024). Conclaaf (2016) is nu dus verfilmd als Conclave (2024)

Zijn romans zijn steeds gebaseerd op grondig onderzoek en steeds geeft hij aan wat historisch correct is en welk onderdeel fictief. (zie verder)

Inhoud

Rome. Vaticaan. De paus is plotseling overleden in zijn slaap: hartaanval.
Sede Vacante!
Onmiddellijk en zonder verwijl dient dus een conclaaf bijeengeroepen voor de verkiezing van een nieuwe paus.

Centraal staat de Britse kardinaal Lomeli. Als deken van het College van Kardinalen is hij de verantwoordelijke voor de organisatie van het conclaaf om het hele verkiezingsproces in goede banen te leiden. Hij begrijpt dat het een heikele taak zal worden die veel diplomatie vergt, vooral omdat de kloof tussen de conservatieve en de progressieve vleugels in de Kerk alsmaar breder wordt.

De spanning stijgt wanneer persoonlijke intriges, politieke manoeuvres en onverwachte onthullingen de verkiezingsprocedure beïnvloeden. Terwijl de kardinalen stemmen, keer op keer zonder vereiste meerderheid voor een der kandidaten, komen geheimen aan het licht die de geloofwaardigheid van sommigen onderuithalen. Harris weeft religieuze en politieke elementen samen met morele dilemma’s, wat leidt tot een verrassende en krachtige climax.

Als belangrijkste kanshebbers verwacht men: Bellini, de grote intellectuele hoop van de progressieven, voormalig aartsbisschop van Milaan en gematigde, in de lijn van de overleden paus; Tremblay, Frans-Canadees, dicht bij de overledene als camerlengo; kardinaal Adyemi, Nigeriaan, die kans maakt op verkiezing als eerste zwarte Afrikaan uit de geschiedenis. En tenslotte Tedesco, patriarch van Venetië, voorvechter van de traditionalisten die de Kerk radicaal ideologisch willen terugdraaien, weg van de negatieve ‘moderne modetrends’. In het totaal zijn er meer dan 100 mogelijke kandidaten.

En dan duikt er op het laatste moment uit het niets nog eens een opmerkelijke nieuwe kardinaal op, in het geheim (in pectore ‘in het hart’) door de vorige paus aangesteld, van wie nooit iemand gehoord heeft. Aartsbisschop van Bagdad. Bagdad? Waar de meeste christenen van alle verschillende Oosterse Kerken zijn uitgemoord door de fanatici van Islamitische Staat?

Bespreking
De roman is ingedeeld in 19 hoofdstukken, voornamelijk gecentreerd volgens de stemrondes van de pauskeuze van 1. Sede vacante (de Stoel is vacant) tot 18. Achtste stemronde en 19. Habemus papam (We hebben een paus).

Spanning en tempo: Harris bouwt de spanning meesterlijk op, met verrassende wendingen die je als lezer tot mijn eigen verbazing constant op het puntje van je stoel houden.
De gedetailleerde beschrijvingen van het conclaaf en de Vaticaanse protocollen getuigen van uitgebreide research. (zie de bespreking van de film)

Stijl
De Heilige Vader is gestorven op de dag na de feestdag van de evangelist Lucas, op 19 oktober dus. Die laatste dag heeft hij gelezen en gemediteerd over een passage uit De Imitatione Christi (Navolging van Christus) van Thomas a Kempis (1380 –1471).

Harris’ schrijfstijl is tegelijkertijd toegankelijk en literair. Hij weet complexe rituelen en zelfs theologische kwesties zo te presenteren dat ze begrijpelijk en boeiend blijven, zowel voor ingewijden als voor een extern breder publiek. De thematiek van macht, integriteit en geloof is diepgaand uitgewerkt, op subtiele wijze verweven met de persoonlijke verhalen van de personages. Dit maakt van Conclaaf meer dan een spannende roman; het is ook een reflectie op menselijke zwaktes en morele keuzes.

De personages in de roman zijn degelijk uitgediept, vooral kardinaal Lomeli, hoofdpersoon en focalisator: de man door wiens ogen de gehele gebeurtenissen zijn gezien en daarmee het best uitgewerkte karakter, een driedimensionale auctoriale verteller bij uitstek.
Zijn innerlijke strijd en groei als leider vormen het emotionele hart van het verhaal. De andere kardinalen worden voorgesteld met hun respectievelijke unieke achtergronden en motivaties, waardoor het verhaal aan diepgang wint. Harris slaagt erin om zelfs bijfiguren memorabel te maken. Wat drijft al deze personages, wat zijn hun sterktes en zwaktes, hoe ontwikkelen ze zich in de loop van het verhaal? Allen zijn dus eigenlijk gepresenteerd als round character, Niemand van hen kan beschouwd als een flat character.

Aanvankelijk ergerde ik me aan het archaïsche, kwezelachtig overkomende taalgebruik van vooral kardinaal Lomeli. Wanneer hij in zichzelf spreekt is het net of hij inwendig gebeden reciteert.
Ik legde dit voor aan een jeugdvriend, voormalig leraar katholieke godsdienst.
Hij bezorgde en besprak met mij de Imitatio Christi in het Latijn en Nederlands, plus een brevier en een mis- en vesperboek. Dit laatste is zowat de opvolger van de laatmiddeleeuwse getijdenboeken voor leken, met ongeveer dezelfde afmetingen (1). Mijn exemplaar telde 1744 bladzijden, met misteksten voor het hele kerkelijk jaar in twee kolommen: Nederlands en Latijn. Het bedroeg 10 x 14 cm. En dateerde uit 1937. Jongeren kregen het cadeau, samen met een fraai uitgevoerde rozenkrans, bij hun plechtige communieviering (12-jarigen): een even fraai in leer gebonden boek, dundruk, goud op snee, met leeslinten.
Je hield het levenslang bij, nam het elke zondag mee naar de kerk en bewaarde er de herdenkingsprentjes in van overledenen. Mijn exemplaar bevatte onder meer een dergelijk prentje van een oud-weerstander, 1893-1969 en bij een misviering ‘Voor een martelaar niet-bisschop’ een nagedachtenis van pater Maximiliaan Kolbe, beschouwd als martelaar, door de nazi’s vermoord in Auschwitz, 14 augustus 1941.

De twee andere boekjes waren bestemd voor gebeden: geestelijke oefeningen van priesters
Uit de brevier moesten dagelijkse gebeden gelezen en in meditatie overwogen, driemaal per dag, op morgen, middag en avond.

Kortom, dat veranderde de blik op de gebeden van Lomeli gevoelig. Het ging hier over een specifiek taalregister, beïnvloed door jarenlang ingewortelde religieuze teksten. En als zodanig was het een normaal onderdeel van het hele gamma aan bevreemdende rituelen, gebeden, in Sixtijnse Kapel en de St.-Pietersbasiliek.
Met andere woorden, hier had Harris zijn huiswerk eveneens knap volbracht, ook al zal het bij veel lezers misschien storend zijn overgekomen.

Morele dilemma’s: De roman daagt de lezer uit om individueel en/of in groep na te denken over ethische kwesties zoals macht, hypocrisie en persoonlijke verantwoordelijkheid.

Opmerking van de schrijver
Het was niet mijn opzet dat de figuren die ik heb gecreëerd om deze functies te vervullen enige gelijkenis zouden vertonen met de huidige bekleders van die functies. Als ik me daarin heb vergist, als er weleens toevallige overeenkomsten zijn, bied ik daarvoor mijn excuses aan. Ook is de overleden Heilige Vader, zoals hij wordt geschilderd in Conclaaf ondanks bepaalde oppervlakkige gelijkenissen, niet bedoeld als een portret van de huidige paus.

Inventaris van een collectie misbruiken
Op de beslissende dag vangt Lomeli de arriverende prelaten op.

‘Wij zijn een ark, dacht hij, omringd door een rijzende zondvloed van onenigheid. De prelaten naderden hem.
Er kwamen 19 kiesgerechtigde kardinalen uit Latijns - Amerika. Ook de Amerikanen hadden 19 stemmen. Hij herkende de aartsbisschop van Boston, nog steeds bezig met het ruimen van het (seksuele) misbruikschandaal (maar goed met de media).
Wat een bijzondere verscheidenheid aan rassen vertegenwoordigden ze, wat een bewijs van de breedte van de wereld.

Dat mensen van zo'n verschillende komaf verenigd waren door hun geloof in God. De oosterse congregaties van de maronieten en de kopten hadden de aartsvaders van Libanon, Antiochië en Alexandrië gedelegeerd …

Uit het Verre Oosten kwamen niet minder dan dertien Aziatische aartsbisschoppen…
En uit Afrika ook dertien…

Arm in arm de heuvel op kwamen de twee grote progressieve theologen van West-Europa, die ooit verschoppelingen waren, maar aan wie de Heilige Vader recentelijk in een daad van verzet de kardinaalshoed had toebedeeld: de Belgische kardinaal Vandroogenbroek (68 jaar oud), ex- hoogleraar theologie aan de universiteit van Leuven, pleitbezorger van benoemingen van vrouwen in de curie, dus geen kans op verkiezing. En de Duitse kardinaal Löwenstein (77 jaar oud), emeritus aartsbisschop van Rottenburg – Stuttgart, onderzocht voor ketterij door de Congregatie voor de geloofsleer, in 1997)..
Daarna verschenen de emeritus aartsbisschop van Palermo Calogero Scozzazi, naar wie drie keer een onderzoek werd ingesteld vanwege het witwassen van geld, maar die nooit vervolgd was. Hij werd gevolgd door de Fransman Jean - Baptiste Courtemarche, aartsbisschop van Bordeaux, die ooit was geëxcommuniceerd als volgeling van de ketter, Marcel – François Lefebvre en op een heimelijk gemaakte opname beweerde dat de Holocaust nooit had plaatsgevonden…
Dan de Curie. Twee dozijn kardinalen, beheerden alle grote departementen van de wereldkerk. De overleden paus had vaak tegen hen gefulmineerd en hun voorgehouden. ‘Pas op broeders dat jullie niet de ondeugden ontwikkelen van de hovelingen van alle eeuwen, de zonden van de ijdelheid, van het intrigeren, van de kwaadaardigheid en het geroddel’.

De volgende was kardinaal Tutino, prefect van de Congregatie voor de bisschoppen; hij zou in het nieuwe jaar zeker van het toneel zijn verdwenen. De pers had hem ontmaskerd omdat hij een half miljoen euro had besteed aan de samenvoeging van twee appartementen om genoeg ruimte voor het personeel dat hij nodig vond.’
(fragment, een weinig ingekort)

En de realiteit? Feit en fictie
Het Vaticaan – en de hele katholieke Kerk – zijn de laatste jaren vaak zeer ongunstig in het nieuws gekomen.

Alle hierboven vermelde schandalen en daarbij betrokken kardinalen behoren tot de werkelijkheid. Harris heeft alleen de namen gewijzigd en soms de landen van herkomst. Zo is zijn kardinaal ex- hoogleraar theologie aan de Katholieke Universiteit Leuven in werkelijkheid de kerkjurist Rik Torfs, van 2013 tot 2017 rector van de KU Leuven en bekend mediafiguur zeker geen kardinaal. Hij stond bekend om zijn kritiek op de Kerk, vooral op paus Johannes Paulus II en diens opvolger Benedictus XVI.
Hij werkte mee aan een televisiereeks over het Vaticaan en een aantal kardinalen (2024). Niet te verwarren met de geruchtmakende vierdelige VRT Canvasreeks "Godvergeten" (september 2023, ook in Nederland uitgezonden) waarin het schokkende verhaal verteld werd van mensen die als kind waren misbruikt door katholieke geestelijken. De reeks had verregaande gevolgen onder de zeer talrijke verontwaardigde kijkers.

Proloog. Pausbezoek 26-29 september 2024
In 1425 gaf paus Martinus V toestemming voor de oprichting van een universiteit in Leuven. In 2025 is de stichtingsbul dus 600 jaar oud. Dat moest gevierd!
De Katholieke Universiteit Leuven is immers de oudste Alma Mater van de Lage Landen.
Van 26 tot 29 september 2024 bracht paus Franciscus daarom een bezoek aan België ter herdenking van deze heel uitzonderlijke, eenmalige gelegenheid. Franciscus, de eerste Zuid – Amerikaanse paus en eerste jezuïet op de Heilige Stoel zou perfect gepast hebben als een van de (positieve) hoofdpersonen in Conclaaf!

Op 26 september. Aankomst in gietende regen. Vorstelijk ontvangen door koning Filip en koningin Mathilde.
Op 27 september. Plechtige viering in een statig gebouw, het rectoraat, een voormalige middeleeuwse lakenhalle, in augustus 1914 samen met de complete universiteitsbibliotheek en een deel van de stad platgebrand door Duitse invallers. Door de impact van de televisiereeks ‘Godvergeten’ stond het hele pausbezoek volledig in teken van de seksuele misbruiken door priesters, plus de gedwongen adopties door religieuzen. De paus had een ontmoeting met slachtoffers en beloofde een volledig onderzoek.
Op zondag 28 september. Plechtige misviering in openlucht in het Koning Boudewijn stadion, met meer dan 40.000 enthousiaste deelnemers, onder wie veel jeugd.

Er zijn helaas meer schandalen in heel wat meer landen. In 1989 vertelde onze Ierse gastvrouw fluisterend een verhaal dat ons erg diep schokte, over de misbruiken bij de Magdalene Sisters, toen nog een goed afgedekt, blijkbaar openbaar geheim, althans in het zeer katholieke Ierland: ongehuwde zwangere meisjes werden naar de religieuzen gestuurd om te bevallen, waarna hun kinderen ter adoptie werden afgestaan en zij als moderne slavinnen jarenlang mochten ploeteren in ongezonde wasserijen om hun ‘ontucht’ uit te boeten (2).
Om alle misverstanden te vermijden: ook buiten de katholieke gezinnen werden ongehuwde zondaressen een generatie geleden in schande het huis uitgeschopt!
Onze woedende verontwaardiging verveelvoudigde recent toen in onze eigen provincie (Belgisch Limburg) de eigen versie aan het licht kwam van dezelfde misbruiken in instellingen, eveneens opgericht, ongetwijfeld met de beste bedoelingen. Tot in de jaren 1990!


Didactische tips

Stelling.
Elke door mensen met goede bedoelingen opgerichte instelling, gaat binnen de kortste keren ontsporen tot negatieve intenties, vaak tegengesteld aan het oorspronkelijk opzet. Dit geldt zowel voor vakbonden, sociale voorzieningen, ziekenhuizen als voor religie.
-----------------------------------------------
Even ongetwijfeld zal het boek - en nog meer de film die erop gebaseerd is - aanleiding geven tot vaak verhitte discussies. Daarom bovenstaande stelling.

Bedoeling van onderstaande tips is zoals steeds, een modulair uitgewerkte, multimediale en vakoverschrijdende leereenheid opbouwen. Je kiest onderdelen, werkmethodes en leermiddelen, aangepast aan de concrete situatie: tijd die je eraan wil en/of kunt besteden, niveau van je leerlingen/studenten, mogelijkheid voor samenwerking met collega’s in begeleid zelfstandig leren enz.
Mogelijk betrokken vakken: Nederlands, geschiedenis, Frans, Engels, aardrijkskunde, artistieke initiatie (film, muziek), economie, godsdienst/zedenleer. Deze werkwijze biedt mogelijkheid tot binnenklasdifferentiatie in parallel en/of complementair groepswerk.

In het kader van ‘Enduring understanding’ is het in de eerste plaats nodig enkele fundamentele thema’s te behandelen.

Thematische Groepstaken
Analyseer uit het boek thema’s als macht, geloof en corruptie. Koppel ze aan hedendaagse situaties. Enkele mogelijkheden: Islam (Iran, Afghanistan..), evangelische christenen en Trump in VS…

Waardeverduidelijking in discussie over de morele dilemma’s in de roman. Onderzoek: welke? Neem stelling en geef uitgewerkte argumentatie voor het ingenomen standpunt.

Het lijkt nuttig in dit verband groepsonderzoek te doen naar onbetrouwbare en betrouwbare bronnen over de huidige toestand van de georganiseerde religies, in vergelijking met hun bedoelde functies en opdrachten.

Aardrijkskunde: Elke groep zoekt de ligging op van enkele plaatnamen met de herkomst van de prelaten. Land of stad? Toon voor de hele groep op de kaart.

Eindoordeel
Conclaaf is een indrukwekkende, intrigerende en politieke thriller die spanning, intellect en emotie combineert en de lezer meeneemt achter de gesloten deuren van het Vaticaan. Harris biedt een unieke blik op een wereld die normaliter voor het publiek verborgen blijft en stelt belangrijke vragen over macht en geloof.

Bijlage. De val van de heilige.
Terwijl we aan deze bijdrage werkten dook er een pijnlijk bericht op in betrouwbare pers, dat zo uit het boek zou kunnen komen. Zie Bijlage.

Noten
1. Vlaamse miniaturen.
Abdijen telden acht dagelijkse getijden van metten tot completen - zie De abdij als klok en kalender in Eeuwen op zoek naar de tijd.
2. The Magdalene Sisters - Engels -Iers, 2002. Dramatische documentaire, 2 u. De documentaire toonde aan dat meer dan 30.000 meisjes het slachtoffer werden. Decennialang kwamen Ierse meisjes die van enige vorm van liederlijkheid beschuldigd werden, terecht in deze vreugdeloze instellingen. Ze regen de dagen aaneen met lange uren zwaar werk in de wasserij en emotionele vernedering door verzuurde kloosterzusters.

Nadat de film in 2002 bekroond werd met de Gouden Leeuw van Venetië, volgden talrijke protesten van katholieke zijde. De Osservatore Romano bestempelde de film als een ‘antiklerikaal pamflet’. Het Vaticaan gaf officieel het advies de film niet te gaan bekijken (het bleef bij dit advies - de index bestond niet meer). Een aantal vroegere bewoonsters van de Magdalenatehuizen stelde dat de film niet overeenstemde met de realiteit; de werkelijkheid zou nog veel erger zijn. Dat bleek onder andere in juni 2014, toen discussie over een in 1975 ontdekt massagraf oplaaide. Een documentatiestudie uit 2012 vond voor zo'n 790 overleden kinderen wel een overlijdensverklaring, maar geen bewijs voor de begrafenis. Aangenomen wordt dat deze kinderen illegaal op het terrein van dit tehuis begraven zijn.

Soortgelijke mistoestanden tref je eveneens aan bij andere christelijke kerken onder meer tot voor kort in Canada, Australië (zie de film Rabbit Proof Fence, 2002) en in feite bij alle georganiseerde godsdiensten, tot de ‘vreedzame’ boeddhisten toe!)


Jos Martens, januari 2025