In Groot-Brittannië had men er het volste vertrouwen in gehad dat de overwinning met Kerstmis gevierd zou worden, maar het was nu wel duidelijk dat de oorlog dan niet zou zijn gewonnen. Toch had men nog niet direct in de gaten dat er een tijdperk was afgesloten. Het houwen en steken van het oorlogvoeren oude stijl, de betoverende romantiek van blinkende sabels, glanzende lansen, de vliegende vaandels, de klanken van trommels en bugels, het gekletter van paardenhoeven, de bravoure en heldhaftigheid van de charge - dit alles was nog niet helemaal dood, maar het afsterven was al wel begonnen. Dat was ook het geval met de feodale begrippen dienstbaarheid en plichtsbesef, die een ieder al zo lang met de paplepel ingegoten had gekregen. 

Eind 1914 bedroeg het percentage slachtoffers in het Britse leger negentig procent. Ze waren natuurlijk niet allemaal dood. Velen, zoals soldaat Godley, die de brug bij Mons had verdedigd, of de Gordons die bij Le Cateau waren achtergelaten, waren gevangengenomen en werden afgemarcheerd naar Duitsland waar ze langdurig in krijgsgevangenschap zouden blijven. Veel van de gewonden, zoals Rory Macleod, werden weer genezen verklaard en keerden na enige tijd terug naar het slagveld. En er was een kern bestaande uit officieren en manschappen die het overleefd hadden en nu grote groepen zorgeloze burgers gingen opleiden tot soldaat, en die de ruggengraat vormde van de uit burgers bestaande legers als deze uiteindelijk te velde trokken. Met het beroepsleger als afzonderlijke krijgsmacht was het echter afgelopen. 

Het handboek voor de adel van Debrett, Peerage, verscheen deze keer niet zoals gebruikelijk in het vroege voorjaar; er waren zo veel zonen van aristocratische families gesneuveld, zo veel baronets, graven en ridders, er waren zo veel erfgenamen van grote landgoederen en adellijke titels dood, dat het de uitgever vele maanden kostte om de tekst te herzien die handelde over de leden van vrijwel elke adellijke familie in het Verenigd Koninkrijk. De families Grosvenor, Worsley, Desborough, Gordon-Lennox, Crichton, Dawnay, Fitzclarence, Cecil en Cholmeley, Manners en Wellesley- de lijst leek eindeloos. Toen de editie voor het jaar 1915 van de Debrett ten slotte toch verscheen, was ze uitgesproken deprimerend om te lezen.  

Ook de families Smith, Brown, Robinson, Jones en Atkins hadden verliezen geleden. Maar hun verlies kwam uitsluitend in de getallen van de statistieken naar voren. Gesneuveld: 8631. Vermist: 40.342. Gewond: 37.264. Tegen het eind van het jaar waren de verliezen, inclusief de officieren, opgelopen tot negentigduizend man.

De periode waarin men de oorlog als in een roes beleefde was nog niet helemaal voorbij, maar van nu af aan zou de oorlog definitief een ander karakter dragen. De manschappen aan het smalle front installeerden zich voor de winter door langs de linie versterkingen aan te brengen en zich als dieren in te graven. Daar zouden ze, inderdaad bijna als dieren, overleven of sterven in de ellende en tussen de gevaren die het verblijf in de loopgraven met zich meebracht Het enige wat voorbij was met Kerstmis was de eerste onstuimige golfillusies. Een grimmig besef begon te dagen dat deze oorlog gewonnen zou worden door volharding en niet door heldenmoed.

(p. 455-456)

Tijdgeest

Sophie de Schaepdrijver (auteur van De Groote Oorlog. Het koninkrijk België tijdens de Eerste Wereldoorlog.), Woord vooraf bij Passendale 1917 van Lyn Macdonald.

Het succes van de oorlogskronieken van Macdonald (een voormalige BBC-radioproducente, die in 1973 ontslag nam om zich helemaal aan het onderzoek naar de Britse frontervaring in '14-'18 te wijden) wijst op een verschuiving in de moderne geschiedvraag. Macdonalds complexe weefsel getuigenissen heeft militaire geschiedschrijving relevant gemaakt voor een breder publiek dan dat van de hobbystrategen en verzamelaars van miniatuurtanks. Dit is oorlogsgeschiedschrijving over tijdgenoten, voor tijdgenoten - tijdgenoten die zich voor een antwoord op de vraag 'hoe het nu wérkelijk was' niet langer wenden tot militaire expertise, maar tot de rauwe ervaring op de grond (voor zover reconstrueerbaar met getuigenissen achteraf). De moderne gevoeligheid voor '14-'18 heeft weinig geduld voor de abstracties van strategen. Het hedendaagse Groote-Oorlogsgevoel wil geen expertise, maar ervaring. De contemporaine tijdgeest velt trouwens een vernietigend oordeel over de 'expertise' van de strategen van '14-'18: op zijn best irrelevant, op zijn slechtst misdadig. (Een treffende expressie van het moderne oordeel is de BBC-satire Blackadder Goes Forth (1989), die zich afspeelt aan het westelijke front in 1917. Na het zoveelste moordende offensief zoekt veldmaarschalk Haig naar een middel om de troepen wat op te beuren. Kapitein Blackadder: 'Haig de troepen opbeuren? Dat is simpel. Hij hoeft alleen maar ontslag te nemen en zich van kant te maken. ') Nu is dat een wat overtrokken beeld: bepaald niet alle generaals van '14-'18 waren incompetente bruten. Het is echter wel zo dat hun vakkennis niet opgewassen bleek tegen de monsterlijke realiteit van een op industriële schaal gevoerde oorlog, en dat er dus een kloof gaapte tussen hun strategische en tactische blauwdrukken aan de ene de ondergelopen bomkraters aan de andere kant- een kloof die met mensenlevens werd gedicht, en nergens meer dan in Passendale.

Die bittere ironie is voor altijd, en terecht, ons beeld van '14-'18 binnengeslopen. 

Want de cultuur van infanterist B. is de onze niet meer: de zijne was nog de cultuur van de dienstplicht. Het idee 'dienstplicht' in West-Europa - ik bedoel hiermee niet zozeer het formele bestaan van een militiewetgeving als wel de notie dat de gewone burger in principe het zijne moet bijdragen tot het welslagen van een door zijn staat gevoerde oorlog - is geen tijdloos idee, maar heeft een afgebakende geschiedenis, met een begin en een einde. Grof geschetst: van de 'levée en masse' in de Franse Revolutie tot de tweede twintigste-eeuwse na-oorlog; van Valmy tot Korea. Een tijdperk waarin de 'dienstplicht' weliswaar door zeer velen werd verafschuwd, maar niettemin geheel en al tot de geestelijke horizon behoorde. Ondenkbaar is de dienstplicht pas weer geworden in het laatste derde van de twintigste eeuw. Toen de eerste gewonde Britse soldaat vanuit de Falklands naar huis terugkeerde, sprak zijn vrouw tegenover de BBc-journalisten haar verontwaardiging uit: 'Mijn man is niet bij het leger gegaan om beschoten te worden!' Zij ontzegde hiermee de staat elk recht op lijf en leden van zijn mannelijke burgers (ook al zijn het beroepsmilitairen). Dat is culturele demobilisatie.

En dat was niet de cultuur van infanterist B. De oorlog die hem naar Ieper bracht, was juist een hoogtepunt in de vanzelfsprekendheid van de notie 'dienstplicht', al helemaal voor de legers die aan het westelijke front stonden. Daarom is dat front een tragedie, en infanterist B. een mysterie. Hoe dicht we zijn extreme ervaring ook trachten te benaderen, helemaal begrijpen zullen we zo'n jongen nooit. Dus blijven we luisteren.