Community Geschiedenis Histoforum
Jan van Oudheusden
Een selectie van
NBD-Biblion-boekbesprekingen. Het betreft boeken over nazisme en Tweede
Wereldoorlog die afgelopen jaar zijn verschenen. De meeste zijn in de
betere boekhandel nog wel voorradig.
Henrik Eberle (red.), Brieven aan Hitler; een
volk schrijft zijn Führer (Bruna, Utrecht 2008), 430 blz.,
€ 29,95.
Henrik Eberle (Duits historicus, journalist en wetenschapper) publiceerde enige jaren geleden samen met Mathias Uhle ‘Het boek Hitler’, waarvoor hij vele tot dusver ongeëxploreerde bronnen uit Russische archieven raadpleegde. Die werden indertijd door het Rode Leger als oorlogsbuit naar Moskou meegenomen. Tijdens zijn speurtocht stuitte Eberle op tal van brieven die aanhangers van Adolf Hitler tussen 1925 en 1945 aan hun idool stuurden. Het zijn onder meer dankbetuigingen, gelukwensen of verzoekschriften. Veel auteurs vroegen de Führer om een bepaalde gunst. De geselecteerde brieven maken een directe inkijk mogelijk in de mentaliteit van de Duitsers. Velen zagen in Hitler de gedroomde Messias. Kennelijk werkte Hitlers charisma lange tijd: vanaf de tijd dat hij vrijkwam uit gevangenschap na zijn mislukte staatsgreep van 1923, tot diep in de Tweede Wereldoorlog. Toen werd de ban gebroken. De brieven - en antwoorden van Hitlers secretarissen - zijn door Eberle deskundig ingeleid en becommentarieerd. Voor ingewijden én voor leken bevat dit boek een belangwekkende bronnenverzameling.
Hans Magnus Enzensberger, De eigenzinnigheid
van Hammerstein. Over de weigering van de hoogste Duitse militair voor
Hitler te capituleren (Cossee, Amsterdam 2008), 303 blz.,
€ 26,90)
Dit boek van de bekende Duitse schrijver Hans Magnus Enzensberger is én een dramatische familiegeschiedenis én een relaas van het verborgen verzet van hoge officieren tegen de oorlogsplannen van Adolf Hitler. Centraal staat generaal Kurt von Hammerstein, telg uit een oud adellijk geslacht, anno 1933 chef staf van het Duitse leger. Hammerstein vertrouwde Hitler niet, overwoog zelfs een staatsgreep, maar schrok daarvoor terug, bang voor een burgeroorlog. In 1934 trad hij terug. Twee van zijn dochters waren contactpersonen in dienst van de Komintern, de lange arm van Moskou. Het boek speelt in op o.m. geheime contacten tussen officieren van de legers van de Sovjet-Unie en de Weimar-Republiek (1920-1933), de politieke chaos in de crisisjaren, de impuls die uitging vanuit Berlijn op Stalins zuiveringen van het Rode Leger. Enige voorkennis is voor de lezer wel onontbeerlijk. Enzensberger baseert zich op memoires, familiedocumenten en gesprekken met nabestaanden. Een deel van deze meervoudige biografie is - intrigerend! - gegoten in de vorm van postume interviews met hoofdfiguren.
Geraldien von Frijtag Drabbe Künzel, Het
geval Calmeyer (Mets & Schilt, Amsterdam 2008), 335 blz.,
€ 25,-
Een belangrijk aspect van de jodenvervolging in bezet Nederland was de vraag op grond van welke criteria de bezettingsautoriteiten bepaalden wie er ‘Jood’ was en wie niet. De Duitse jurist/ambtenaar Hans Calmeyer moest beslissen over bezwaarschriften die werden ingediend door of namens Joodse Nederlanders die naar eigen zeggen ten onrechte als zodanig waren geregistreerd. Was deze exponent van het bezettingsregime nu wel of niet bewust een redder van mensenlevens? Zijn rol is door diverse historici uiteenlopend beoordeeld. In deze vlot geschreven biografie schetst de Utrechtse historica Geraldien von Frijtag Drabbe Künzel op grond van overvloedig bronnenmateriaal een indringend portret van Calmeyer en diens omgeving. In kort bestek lezen we over zijn depressieve jeugdjaren, zijn juristencarrière, en hoe hij in 1941 in dienst trad van Kommissar Wimmer. Uitgebreid komen de jaren 1941-1945 aan bod, toen hij weldra gold als - vaak wispelturige - expert in ‘Joodse aangelegenheden’. Het aantal Joden dat door zijn toedoen werd ‘geariseerd’ blijft onduidelijk. Ook voor niet-vakgenoten een intrigerend boek.
James Holland, Het verdriet van Italië. Het
oorlogsjaar 1944-1945 (Ambo/Manteau, Amsterdam/Antwerpen 2008), 622
blz., € 39,95.
Italië vormde in 1944-1945 een van de bloedigste
strijdtonelen van de Tweede Wereldoorlog. Vanaf 1943 vochten geallieerde
troepen daar tegen de Duitsers. Er stierven meer soldaten dan op andere
fronten. Ook de burgerbevolking had het zwaar te verduren. Hele dorpen
werden uitgemoord, veelal als vergelding voor aanslagen die partizanen
pleegden op Duitse officieren. Over dit drama, door velen gezien als een
‘side-show’ van de grote gevechten van het oost- en het westfront, heeft
de jonge, zeer productieve Britse historicus James Holland een lijvig
boek geschreven. Hij raadpleegde tal van bekende en minder bekende
archieven en interviewde talloze ooggetuigen. Het verdriet van Italië
geeft een caleidoscopische aaneenschakeling van militaire vorderingen en
tegenslagen, van aanslagen, verwoestingen, wraaknemingen en persoonlijke
verzetsdaden. Kaartjes en foto’s ondersteunen de tekst. De auteur
plaatst telkens weer andere hoofdpersonen voor het voetlicht. Zijn
betoog is opgedeeld in korte hoofdstukken, soms over maar drie of vier
oorlogsdagen, zodat de grote lijn af en toe zoek is.
David Stafford, Eindspel 1945. Zege, wraak,
chaos en bevrijding (Mouria, Amsterdam 2008), 640 blz.,
€ 39,90.
De Britse historicus David Stafford (Universiteit
van Edinburgh) heeft diverse boeken over de Tweede Wereldoorlog op zijn
naam staan. In Eindspel 1945 behandelt hij het eind van deze
oorlog in Europa. Hij kiest drie cruciale maanden in 1945, tussen 20
april (Hitlers laatste verjaardag) en 16 juli (begin
Potsdam-conferentie). Door steeds te switchen van het ene naar het
andere land (Duitsland, Oostenrijk, Italië, Nederland) schetst hij een
portret van het geschonden werelddeel. Veel aspecten komen ter sprake:
de desintegratie van het nazi-regime, de dood van Mussolini en Hitler,
het opengaan van de concentratiekampen en de schok die dit teweeg
bracht, de puin in de Duitse steden, arrestatie van misdadigers, de
vluchtelingenstromen. Dit alles gezien door de ogen van tijdgenoten
onder wie een Duitse vrouw, een Britse commando aan de Oostzeekust, een
Amerikaanse soldaat in Italië, een Canadese officier in Holland, een
Duits-joodse balling. Het boek is een meeslepende documentaire die de
lezer de complexiteit van Europa anno 1945 laat voelen. Het kan een
breed publiek aanspreken.
Ron de Vos, De Beethovenfout. Gevangene van
de nazi’s (Lemmens, Valkenburg 2008), 223 blz.,
€ 17,95.
Edzard van Delden was aan het begin van de Duitse
bezetting politiebeambte in Groningen. Een verzetsdaad bracht hem achter
de tralies. Onder meer verbleef hij in de strafgevangenis van
Scheveningen (het ‘Oranjehotel’) en in het Huis van Bewaring te
Amsterdam. Zijn doodvonnis werd omgezet in tuchthuisstraf. Later
verrichtte hij dwangarbeid in Duitsland, onder meer in een
kistenmakerij. Op basis van zijn dagboekaantekeningen schreef de auteur
Ron de Vos een boeiend verhaal van de jaren (1942-1945) dat Van Delden
ver van huis was. De lezer wordt zo deelgenoot van Van Deldens
angstgevoelens, de gevangenissleur, de strenge regels, de onbehouwen
Duitse bevelen, en ook het gemis van zijn gezin, en de vele andere
ontberingen die hij doorstond. De auteur schetst een boeiend, maar
tevens betrekkelijk eendimensionaal portret van een braaf, dapper en
diepgelovig mens, die tenslotte heelhuids thuiskeert. Literatuurlijst of
nadere bronnenverantwoording ontbreken; daardoor is verificatie of
vergelijking met de situatie van lotgenoten moeilijk.
Marloes van Westrienen, Dwangarbeiders.
Nederlandse jongens tewerkgesteld in het Derde Rijk (Contact,
Amsterdam/Antwerpen 2008), 208 blz.,
€ 22,95.
De onderzoekster Marloes van Westrienen (Universiteit van Amsterdam) verdiepte zich tijdens haar studie culturele antropologie in het fenomeen ‘Arbeitseinsatz’. Onder deze naam stelden de nazi’s tijdens de Tweede Wereldoorlog miljoenen mensen uit de bezette gebieden te werk, aangezien veel Duitse mannen in krijgsdienst waren. Vanaf 1943, toen de ‘totale oorlog’ werd uitgeroepen, gebeurde dit steeds meer onder dwang. In 1944-1945 werkten er wel 8 miljoen buitenlanders in het Derde Rijk; 19 procent van hen overleefde de oorlog niet. Van Westrienen ondervroeg Nederlandse mannen die destijds in Duitsland hebben gewerkt. Van negen schetst zij – na een algemene inleiding - de ervaringen. Die lopen sterk uiteen, maar vertonen toch parallellen: zoals eenzaamheid, angst, ontreddering bij bombardementen, en een problematische aanpassing aan het gewone leven na thuiskomst in naoorlogs Nederland. Uit de individuele levensverhalen trekt de auteur geen algemene conclusie voor de ± 500.000 andere Nederlanders. Het blijven dus losse verhalen, die de tragiek van het laatste oorlogsjaar illustreren.
Met onderstaande zoekmachine kunt u zowel zoeken op het www als binnen deze site en Histoforum