Konrad Adenauer

Van Clemen, S., Konrad Adenauer. Een biografie, Soesterberg, Uitg. Aspekt, 2009, 369 blz.

Konrad Adenauer, ‘der Alte’ is zonder enige discussie een van de markanste figuren uit de naoorlogse Europese geschiedenis.
Hij is een van die mensen die niet alleen politicus zijn, maar in de eerste plaats staatsman (bestaan die heden nog?), die niet alleen behoren tot de Duitse geschiedenis, ook al is hij (in 2003) verkozen tot ‘grootste Duitser aller tijden’, maar tot de wereldgeschiedenis.
Sterker nog, hij behoort tot een uitzonderlijke generatie staatslieden die Europese geschiedenis en wereldgeschiedenis gemaakt hebben! Zonder wie onze wereld er heel anders zou uitzien. En die allemaal hun eigen straatnaambordjes hebben verdiend op de hoek van prestigieuze avenues in Europese hoofdsteden.

Maar dan denken we in het bijzonder aan de rol van Adenauer na 1945. De schoolboeken geschiedenis trad hij pas binnen als oude man, reeds lang pensioengerechtigd. Hij leefde van 1876 tot 1967 en zijn echte opgang in de nationale politiek begon pas op zeventigjarige leeftijd in 1946!
Hij werd geboren in de aloude bisschopsstad Keulen, toen nog koninkrijk Pruisen (sinds Waterloo, 1815). Na een bescheiden begin klom hij langzaam op in de administratie. In 1917 bracht hij het tot burgemeester van deze stad, in volle Eerste Wereldoorlog. Hij maakte naam als goede organisator, zowel voor spoorwegtransporten voor het leger als voor de voedselbevoorrading van de burgers in zijn stad. Bij zijn verkiezing was hij de jongste burgemeester ooit, zoals hij later de geschiedenis zou ingaan als oudste Duitse kanselier ooit!
Hij bleef burgemeester tot de nazi’s hem afzetten in 1933. Tijdens het Derde Rijk hield hij zich zo veel mogelijk op de achtergrond, hoewel hij verschillende keren werd gearresteerd wegens vermeende banden met tegenstanders van het regime.

Na het einde van de Tweede Wereldoorlog en de val van het Derde Rijk op 8 mei 1945 trad hij toe tot de pas opgerichte Christen-Demokratische Union (CDU), waarvan hij in amper drie jaar tijd de absolute voorman werd. Hij was in 1948 voorzitter van de Parlementaire Raad die de grondwet van de Bondsrepubliek opstelde en werd in 1949 gekozen tot eerste naoorlogse Duitse kanselier. Zijn beleid was gericht op economisch herstel en verzoening met de voormalige vijanden. Ook was hij één van de gangmakers van de Europese eenwording, wat resulteerde in de ondertekening van de verdragen van Rome. Adenauer bleef veertien jaar onafgebroken aan de macht en trad pas in 1963, op 87-jarige leeftijd, af.

Zijn verdiensten voor zijn vaderland en voor de Europese samenwerking zijn enorm. Hij realiseerde de afbouw van het bezettingsstatuut, een politiek van Wiedergutmachung tegenover de Joden en een politiek van verzoening tegenover de voormalige vijanden uit de Tweede Wereldoorlog.

Hij overleed kort na zijn 91ste verjaardag in 1967. In leeftijd overtrof de vitale oude heer de beroemde voorbeelden van oud geworden vorsten: keizer Franz- Jozef I van Oostenrijk-Hongarije werd 86, de Britse koningin Victoria 81. Kanselier Bismarck moest op zijn 74ste plaatsmaken, de Oostenrijkse kanselier von Metternich op zijn 75ste. Enkel Paul von Hindenburg was ongeveer even oud als Adenauer: hij was 78 jaar bij zijn verkiezing in 1925 tot rijkspresident, 86 bij zijn overlijden in 1933. De meeste van Adenauers tijdgenoten hebben het veel minder lang volgehouden: Lenin (1870) stierf al in 1924, Stalin (1879) in 1953. Churchill (1874-1965) werd in 1951 nogmaals eerste minister, maar deze laatste ambtstermijn was een moeizaam einde van een grote politieke carrière. Het illustreert de uitzonderlijke karakter van Adenauers carrière, die bleef duren tot aan zijn dood. Hijzelf zag zijn hoge leeftijd als een voordeel.

Bespreking

Alleen al Adenauers lange en rijk gevulde leven maakte het schrijven van deze biografie tot een boeiende, maar moeilijke opgave, verzucht de auteur. Een veel voorkomend probleem voor biografen is dat zij zich laten zich meeslepen door hun onderwerp, steeds meer empathie gaan koesteren. Wat maar al te vaak resulteert in een halve hagiografie, zelfs voor figuren als een Stalin of Saddam Hoesein! Sam Van Clemen ontwijkt deze valkuil met brio: hij is zelfs soms bijzonder kritisch jegens zijn onderwerp. Paradoxaal genoeg wordt Adenauer er eigenlijk niet kleiner door, wel menselijker. Dat mag dan ook wel: vermoedelijk door zijn strenge opvoeding was hij niet of nauwelijks in staat tot veel emotie of affectie (behalve dan blijkbaar voor zijn eerste, vroeg gestorven vrouw Emma). Politiek primeerde bijna steeds op de familie. (Is dat voor onze huidige politici zoveel anders?)

Er heerste een scherp contrast tussen Adenauer als Duits politicus en als internationaal staatsman. Als partijpoliticus kon hij niets ontziend en bijzonder smerig uit de hoek komen om tegenstanders (ook binnen de eigen partij) de besmeuren en schuwde dan zelfs geen laster.

Van Clemen plaatst individuele gebeurtenissen in een ruimer kader met veel begrip voor de internationale context. Waar het nodig is frist hij ons slechte geheugen op en gaat zeer synthetisch terug naar het verleden en soms naar de toekomst, onze tijd dus.
Typisch is dat hij veel aandacht heeft voor de Belgische situaties die te maken hebben met zijn hoofdpersoon, iets minder voor de Nederlandse. Bijvoorbeeld voor figuren als een P.-. H. Spaak (wiens Europese verdiensten ik compleet vergeten was) of voor gebeurtenissen als het eredoctoraat voor Adenauer aan de Leuvense universiteit in 1958.

Bij het lezen bekruipt je het gevoel dat we na de Tweede Wereldoorlog, als de bijbelse kameel, door het oog van de naald zijn gekropen dankzij politici die absoluut de fouten van na de Groote Oorlog wilden vermijden en elk op zijn terrein hebben bijgedragen tot de moeizame rehabilitatie van het naoorlogse Duitsland in de gemeenschap van de beschaafde volkeren. Een willekeurige greep uit velen: Schuman, Marshall, de Gaulle, Monnet, Ben Goerion, August de Schryver, Gaston Eyskens, Georges Bidault, Joseph Luns…

Van Clemen (geboren 1970, dus na de dood van Adenauer) heeft een zeer leesbaar boek geschreven en tegelijkertijd een compleet naslagwerk dat een periode herschept waarvan mensen van zijn generatie zich nog net en nauwelijks een idee kunnen vormen. Wie nog eens tien jaar later geboren is, kan dat al helemaal niet meer. Dat maakt het werk geschikt voor zowel leraren als voor leerlingen of studenten hoger onderwijs,die bijvoorbeeld deze periode willen uitdiepen in een scriptie. Kortom: een hele prestatie!

Het boek sluit af met een reeks bijlagen. Hierin is onder meer een biografisch repertorium opgenomen van de belangrijkste hoofd- en bijrolspelers. Het geheel is geïllustreerd met een fotokatern en vijf landkaarten.

De auteur: Sam van Clemen (1970) studeerde geschiedenis aan de KU Leuven en Archivistiek aan de VU Brussel. Hij is werkzaam als historicus en archivaris. Eerder schreef hij onder meer biografieën van de Amerikaanse president Abraham Lincoln en van Jozef Weyns, de eerste conservator van het bekende Vlaamse openluchtmuseum Bokrijk.


Jos Martens
augustus 2010