Histoforum
Moctezuma. Aztec Ruler - 2009
DVD -45
minuten, Engels, geen onderschriften - Extra fotogalerij
Moctezuma, de laatste
tlatoani (Grote Spreker) van
de Azteken, ging de geschiedenis in als een verliezer. Het British
Museum schetste in een tentoonstelling (24 september 2009 tot 24 januari
2010) zijn portret als tragische figuur, maar ook als machtige heerser
over een fascinerend imperium.
Moctezuma, Aztec Ruler vormde het sluitstuk van een reeks tentoonstellingen waarin legendarische keizers, machthebbers en veldheren aan bod kwamen. Mythe en werkelijkheid worden daarbij zo goed mogelijk uit elkaar gehaald. Een verbluffende collectie kunstvoorwerpen dient telkens als bewijsmateriaal.
Vanuit zijn paleis in Tenochtitlan, het huidige
Mexico, regeerde Moctezuma II van 1502 tot 1520 over de Azteken als een
halfgod. Maar wie was de man eigenlijk?
Moctecuzoma Xocoyotzin, 'Hij die zich Gebieder maakt door zijn Toorn, De Jongere', tlatoani van 1502 tot 1520. Zijn naamglief staat achter zijn hoofd. Het turkoois driehoekje is zijn diadeem als heerser. Uit: Codex Mendoza
Het antwoord op die vraag biedt alle ruimte voor een
fascinerend verhaal over rise and
fall. Moctezuma was de negende bewindvoerder op rij van een
krachtige, maar buitengewoon agressieve beschaving. Zijn uitverkiezing
tot huey tlatoani of Eerste
Spreker begon met een veldtocht, om mensenoffers voor de
kroningsceremonie te verzamelen. Een urne voor uitgerukte harten,
schedels die als decoratief element op de tempelfaçade werden
aangebracht: ze getuigen van een in bloed gedrenkt imperium.
Deze documentaire vergezelt de gelijknamige catalogus van de Londense tentoonstelling (1). De inhoud loopt dus grotendeels parallel, toont veel meer beelden in vaak snelle overgangen, maar gaat meestal minder naar de diepte. Je krijgt wel interessante opnames van de voorbereiding van de tentoonstelling en van de grote maquette van het ceremoniële centrum van Tenochtitlan. Dit telkens afgewisseld met uitvoerige fragmenten (en degelijke uitleg) van een bezoek aan de ruïnes van de Templo Mayor, de Grote Tempel in het hart van het ceremoniële centrum, vlakbij de huidige kathedraal van de hoofdstad Mexico die door de Spaanse conquistadores gebouwd is op de resten van Tenochtitlan.
Ceremonieel centrum. Maquette op de Londense
tentoonstelling.pan style="font-size: 14.0pt">
Natuurlijk fungeert de tragische figuur van Moctezuma alleen maar als kleerhanger om deze laatste fase van de Azteekse cultuur en samenleving in de schijnwerpers te plaatsen. De eerste vraag: is er veel nieuws sinds de grote Aztekententoonstelling in Londen in 2002? Of die in de Amsterdamse Nieuwe Kerk dat zelfde jaar?
Niet echt, neen. In de catalogus en de film valt andermaal de verschuiving op naar wereldbeeld en mentaliteit, die veel sterker en genuanceerder beklemtoond worden dan enkele decennia geleden.
Kosmische
kalender en mensenharten
Toch loonde een bezoek de moeite, al was het bijvoorbeeld maar voor de ‘teocalli van de heilige oorlog’, waaraan ik bij mijn eerste bezoek aan het Antropologisch Museum van Mexico - City in 1978 achteloos voorbijliep. Een op zicht niet zo indrukwekkend, maar cultuurhistorisch enorm belangrijk monument. Om te beginnen werd het ontworpen op bevel van Moctezuma zelf, ter gelegenheid van “het Verbinden van de Jaren en het Boren van het Nieuwe Vuur” in ons jaar 1507, de aanvang van een nieuwe Azteekse cyclus van 52 jaar - de allerlaatste keer in de geschiedenis dat die plechtigheid zou plaatsvinden.
Teocalli van de heilige oorlog; Vulkanische steen, 123 x 92 x
Het monument is gebouwd in de vorm van een
miniatuurpiramide. Het viert de triomf van de Zon in het universum en
dient als legitimatie voor de macht van de Mexica na de stichting van de
stad Tenochtitlan in het jaar Ome
Calli (Twee Huis) 1325, die op die manier verbonden wordt met de
kosmische orde. (Dit is identiek met de beter bekende voorstelling op de
zogenaamde kalendersteen of Steen
van de Vijfde Zon.)
Bovenaan de trappen: Links .
quauxcicalli (Adelaarsvaas
bestemd voor mensenharten) met jaguarhuid - rechts met adelaarsveren,
Onderaan: de data - links: jaar 1
Tochtli (Konijn) - rechts: 2
Acatl (Riet). Het boren van
het Nieuwe Vuur geschiedt bij de overgang van het ene jaar naar het
andere.
Boven verticaal centraal: het teken van het huidige
tijdvak van de mensengeschiedenis, de Vijfde Zon,
Nahui Ollin (Vier Beweging),
duidt op de triomf van de Zon
Links daarvan:
Huitzilopochtli (god van dag en oorlog) met aan een voet de rokende
obsidiaanspiegel van
Tezcatlipoca, de tovenaar - god en
vijand van Quetzalcoatl (Gevederde Slang). Oorspronkelijk was
Tezcatlipoca het sterrenbeeld Grote Beer. Betekenis: de twee goden zijn
hier versmolten tot één.
Rechts
Moctezuma , herkenbaar aan zijn naamglief.
Let op de versierde spreekvoluten die uit hun mond
komen: dit duidt op de gewijde teksten die bij deze gelegenheid werden
gereciteerd.
Bovenop (hier niet zichtbaar): 2 Calli (Huis), 1325 - stichting van Tenochtitlan.
Quauxcicalli, Adelaarsvaas, bestemd voor geofferde mensenharten
Eén aspect van de Meso-Amerikaanse cultuur heeft de
Europeanen vanaf het begin met rillende sensatiezucht dan wel afkeer
vervuld: de mensenoffers. Alle religies kennen vormen van offeren. Lees
er de Bijbel maar op na. Maar waarschijnlijk nergens nam het offer een
zulkdanige plaats in als hier. Al sinds de Mexicaanse oudheid
ontwikkelden deze culturen een traditie van offeren, in de vorm van
giften aan de voorouders en godheden. Het ging daarbij voornamelijk om
objecten die waren gemaakt van aardewerk, stof, hout, been, metaal of
andere materialen. Doorgaans werden deze in manden of gaten in de grond
of in piramiden of paleizen geplaatst en later met aarde of stenen
bedekt.
Bij de Azteken, de jongste cultuur, ontaardde dit in een ware orgie van mensenoffers, duizenden ieder jaar. Nezahualpilli, Hongerige (= vastende) Prins, Grote Spreker van het met Tenochtitlan verbonden Texcoco, en zijn vader Nezahualcoyotl (Hongerige Prairiewolf), de grootste dichter en ziener uit de voor-Spaanse periode, hadden de heersers van de Azteken reeds decennia eerder gewaarschuwd dat de overdaad van bloedoffers de gramschap van de goden zou oproepen.
Offermes. Gevest in de vorm van een adelaarkrijger (elitekorps)
Voor mij is dit het sterkste voorbeeld van
godsdienstige aliënatie (vervreemding), om met Karl Marx te spreken:
verering van een Opperwezen wordt godsdienst; dit groeit uit tot een
institutionele religie met rituelen, een kerk, een priesterkaste. Dit
‘bouwwerk’ gaat een eigen leven leiden, los en soms tegen de
oorspronkelijke bedoeling in. Ook in het christendom is dit gebeurd.
Denk maar aan kruistochten als heilige oorlog tegen de ongelovigen, de
brandstapels voor ketters en heksen.
De religieuze filosofie die hier in Mexico achter
zit is de volgende: de goden hebben zich voor ons geofferd om het
huidige tijdperk van de Vijfde Zon te scheppen. Daarom is het de hoogste
en edelste plicht van de mens om zich op zijn beurt te offeren voor de
goden.
Dit offeren gebeurde voor of in de tempel die gebouwd
was op een steile trappenpiramide. Nadat het hart van het nog levende
offer met een stenen mes was uitgesneden, hief de priester het naar de
zon als voedsel voor de zonnegod. (De zonnegod moest dagelijks gevoed
worden met nog kloppende harten, om in beweging te kunnen blijven.) Dan
deponeerde hij het hart in een zogenaamde Adelaarsvaas (quauxcicalli).
Volgens de mythen vloog een adelaar met het hart van de geofferde naar
de zonnegod en het hiernamaals. Het lichaam werd langs de trappen van de
piramide naar beneden gegooid, aan de voet van de trap in stukken
gesneden door de priesters en de stukjes verdeeld onder de gelovigen,
die door deze “communie” een werden met de god en dus een beetje god
werden.
Een analoge gedachte vindt men eveneens weer in het
christendom. Volgens de katholieke leer heeft Jezus, de Zoon van God,
aan het kruis Zijn leven gegeven voor de redding van de mensheid tot het
eeuwig leven. Dit wordt onbloedig herdacht in de eucharistie. Bij de
woorden van de consecratie veranderen het brood en de wijn wezenlijk in
het lichaam en bloed van Christus. Bij de communie eten de gelovigen een
stukje brood (in de orthodoxe kerk brood én wijn), terwijl de priester
zegt: “Het lichaam en bloed van Christus.” Met andere woorden: net als
bij de Azteken eten de christenen het lichaam van hun God! Als men
bedenkt wat al gruwelijkheden de inquisitie in naam van God heeft
uitgehaald, kan men niet anders dan rillend concluderen dat we hier maar
op het nippertje aan een Azteeks lot zijn ontkomen! Of hoe een volkomen
analoge religieuze redenering, volkomen verschillend kan zijn in de
uitwerking.
Nota:
Je zou geneigd zijn te zeggen dat de christenen de zaak symbolisch
hebben aangepakt. Maar dat klopt niet: volgens het katholieke dogma is
er geen sprake van symboliek, maar worden brood en wijn werkelijk het
lichaam en bloed van Christus. Dit noemt men de
transsubstantiatieleer. En
voor het verschil tussen symbolisch en werkelijk zijn er in de 15de
en 16de eeuw tijdens de reformatie oorlogen gevoerd en
honderden zoniet duizenden mensen op de brandstapel gebracht!!
Het einde van een beschaving
In 1519, het Azteekse jaar 1-Riet, arriveerde de
Spaanse avonturier Hernan Cortés in het latere Veracruz met minder dan
vijfhonderd manschappen, belust op goud. Waren het goden of
vreemdelingen? Was Cortés de god Quetzalcoatl (Gevederde Slang) van wie
voorzegd was dat hij in dat jaar
Ce Acatl zou terugkeren om zijn rechtmatige plaats weer op te eisen?
Moctezuma wist niet hoe hij de tekens moest
interpreteren. Hij bood de Spanjaarden zijn gastvrijheid aan, maar
daarmee haalde hij de vijand binnen. De heerser werd gevangen genomen en
stierf een gewelddadige dood. Volgens Spaanse bronnen werd hij gestenigd
door de Azteekse bevolking, die in hem een collaborateur zag. Maar het
is denkbaar dat Cortés en zijn gevolg hem van kant maakten, omdat ze hem
als gijzelaar overbodig achtten. Het betekende het einde van een rijk,
en het begin van een gewelddadige Spaanse kolonisering. Ze werd nog
versneld door een pandemie van pokken en mazelen die de Mexicaanse
bevolking binnen één generatie decimeerde.
Het slot van Moctezuma, Aztec ruler heeft de impact van een thriller. Zag Moctezuma werkelijk voortekenen in de vorm van een komeet, een tweekoppig monster of een tempel in vlammen? Of speelt hier de Europese mythevorming? De documentaire suggereert dat Moctezuma zich wellicht niet opgewassen zag tegen de Spaanse invasie. Conservator McEwan: “Paarden, haakbussen en kanonnen hadden ze in Tenochtitlan nog nooit gezien. En Cortés en zijn gevolg zagen er in hun blinkende metalen harnassen uit als exotische gezanten. Ze leken wel van Mars te komen.”
Aanbevolen lectuur
Benardino de Sahagún en zijn encyclopedie van een verwoeste cultuur.
Van Zantwijk, R. (redactie),
De oorlog tegen de goden.
Azteekse kronieken over de Spaanse verovering, Amsterdam,
Meulenhoff, 1992. (zie bij het artikel over de Sahagún.)
Van Zantwijk, R.,
‘Met mij is de zon opgegaan’. De
levensloop van Tlacayelel (1398-1478), de stichter van het Azteekse Rijk,
Amsterdam, Prometheus, 1992.
Fuentes, C, De
Spaanse erfenis. Vijf eeuwen Spaanse invloeden in Latijns Amerika,
De Haan, Teleac, 1992.
NOOT
1. McEwan, C. & Lopez Lujan, L., Moctezuma. Aztec Ruler, tentoonstellingspublicatie, Londen, British Museum, 2009, 320 blz.
November 2010, Jos Martens
Met onderstaande zoekmachine kunt u zowel zoeken op het www als binnen deze site en Histoforum