Histoforum
DVD-box National Geographic: De Maya’s
De box bevat drie Dvd’s:
Het verloren rijk van de Maya’s,
Het geheim van de Maya koningen
en De laatste dagen van de Maya
cultuur.
Waarschuwing: in de online catalogus van National Geographic worden
de drie documentaires afzonderlijk aangeboden tegen een prijs die per
stuk nauwelijks lager ligt dat de box met de drie samen.
2. Het geheim van de Maya koningen, 2009 (Code of
the Maya Kings, 1999) - Engels, Nederlandse ondertiteling, duur: 82
minuten (documentaire: 52 minuten - bonus: 30 minuten)
Genre: docudrama
De Engelse titel dekt iets beter de lading dan de
Nederlandse. En dan nog. In feite brengt deze documentaire een
gedramatiseerde biografie van twee figuren, die met honderd jaar
tussenpauze een cruciale rol hebben gespreeld in de herontdekking van de
Maya-cultuur en de ontcijfering van de gliefen op de monumenten: John
Lloyd Stephens (1805 - 1852) en Tatiana Proskouriakoff (1909 - 1985).
De eerste reconstructiescène voert ons naar
Honduras in het jaar 1839. John Lloyd Stephens, globetrotter, amateur -
archeoloog en Amerikaans ambassadeur in oorlogsgebied, ontdekt Copan.
Hij koopt de stad voor vijftig gouden dollars. (De beelden die we
hierbij zien, geven de huidige toestand weer, of alleszins die van
slechts enkele jaren geleden. In Stephens' tijd was de stad totaal
overwoekerd door de jungle. Dat valt op als je bijvoorbeeld kijkt naar
de haarscherpe glasfoto’s van Maudslay uit 1891 of vergelijkt met eigen
ervaringen in Palenque of Tikal, niet langer geleden dan 1978.)
Stephens was er in 1839 als een der weinigen van
overtuigd dat de voorouders van de huidige Maya de tempelsteden hadden
gebouwd en niet afstammelingen van de Egyptenaren of de ‘verloren
stammen Israels’. Hij meende eveneens -profetisch zoals pas sinds kort
bewezen is- dat de stela’s in Copan heersers voorstelden. Bleef er het
raadselachtige hiërogliefenschrift op de monumenten.
Herhaaldelijk wordt er uitgezoomd vanuit de
tekeningen en aquarellen van de Engelsman Catherwood, die Stephens
vergezelde, naar dezelfde monumenten nu. Je staat versteld van de diepte
in de beelden, tot je je herinnert dat Catherwood een
camera lucida gebruikte en dan nog drie volle dagen nodig had
voor hij zijn eerste stela op papier kreeg.
In Stephens' tijd was er niets bekend over de
Mayacultuur. Hij vroeg zich af: wie bouwde de stad? Dat leverde een van
de allerberoemdste archeologische citaten op, na die van Howard Carter
bij Toetanchamons tombe:
"De stad lag voor ons als een scheepswrak in het
midden van de oceaan. De masten waren verdwenen, de bemanning vergaan en
niemand om te vertellen vanwaar zij kwam en wat haar verwoesting
veroorzaakte. Alles was mysterie, donker ondoordringbaar Mysterie."
Later zouden Stephens en Catherwood nog een aantal
andere Mayasteden exploreren, onder andere in het huidige Mexico. Het
zeer succesrijk verslag leest nog steeds als een mengeling van een
reisverhaal à la Karl May en het verslag van een archeologische
ontdekking met waarlijk historische omvang.
Het omvangrijke materiaal dat zij bij elkaar hadden
gebracht ging bij een brand haast volledig verloren. Gelukkig had de
uitgever de volledige zetsels van de boeken bewaard, inclusief de etsen:
hij kon ze immers gebruiken voor nieuwe herdrukken van de
Incidents of Travel, die tot
de grootste bestsellers behoorden van de hele 19de eeuw.
Daarmee en met tamelijk wat van Catherwoods verkochte litho’s kunnen wij
ons een behoorlijk beeld ervan vormen.
Het tweede deel van de documentaire plaatst leven
en werk van Tatiana
Proskouriakoff (1909-1985)in de kijker.
Proskouriakoff, dochter van Russische emigranten,
studeerde in 1930 af als een van de zeer zeldzame vrouwelijke
architecten. In volle Grote Depressie vond ze werk als illustrator bij
opgravingen voor het University of Pennsylvania Museum. Reeds voor het
uitbreken van de Tweede Wereldoorlog had zij naam gemaakt door haar
schitterende ‘restauraties’ van de Akropolis van Piedras Negras: zij zag
als het ware hoe de ruïne er kon uitgezien hebben in de glorietijd van
de stad. De beroemde mayanist Sylvanus Morley bezorgde haar een
aanstelling aan het Carnegie Institution te Washington.
Tussen 1930 en 1960 domineerde -en blokkeerde
helaas- één man de Mayawetenschap: Sir Eric Thompson (1).
Vooral hij creëerde het stereotiepe en algemeen verspreide beeld van de
Maya als een compleet a-typisch volk van vreedzame astronomen en
wiskundigen, gefascineerd door het voorbijglijden van de tijd aan het
uitspansel, "een volk dat de tijd aanbad". Hij zorgde echter voor de
uiterst belangrijke correlatie tussen de Mayakalender en onze
Gregoriaanse kalender, nu algemeen aanvaard (waardoor we Maya- data
kunnen omzetten in onze eigen tijdrekening), bracht een inventaris van
alle bekende Mayagliefen (met een vaste en nog steeds gebruikte
‘Thompson’- nummering) en schreef een van de eerste boeken voor een
groot publiek over de ontcijfering van de gliefen.
Ondertussen was de Russische wetenschapper Joeri
Knorosov (1922-1999) in de jaren '50 flink opgeschoten met de decodering
van de gliefen (2).
Kort daarop vond Tatiana Proskouriakoff toevallig
in Mexico het boekje van Knorosov, dat zij in haar moedertaal, het
Russisch kon lezen. Zij borduurde voort op Knorosovs werk. Bij het
bestuderen van haar foto’s van de stela’s uit Piedras Negras, kon zij
telkens drie groepen gliefen isoleren, wat haar tot de interpretatie
bracht dat het om de geboorte, de troonsbestijging en de dood van
telkens een koning ging. Zij legde haar
paper voor aan Thompson die
haar interpretatie afwees. Maar haar ’s anderendaags opzocht: “Je hebt
volkomen gelijk Tatiana!” Het pleit voor de grote man, dat hij een
levenslange overtuiging prijsgaf! (Typisch: Proskouriakoff zou haar
geboorteland slechts één keer bezoeken, voor een ontmoeting met
Knorosov, die dankzij de Glasnost
van Gorbatsjov in de jaren 1980 eveneens de kans kreeg om zijn geliefde
Mayasteden eindelijk in werkelijkheid te zien.)
De geïnteresseerde lezer zal al gemerkt hebben dat
hierboven veel complementair materiaal zit met onder meer
Het verloren rijk van de Maya’s
en vooral
Cracking the Maya Code
. Toch is deze film een afzonderlijke bespreking
waard, al was het maar om twee redenen:
1. ondanks onze naspeuringen op aanvraag van enkele
bezoekers van de website hebben wij de dvd van
Cracking the Maya Code
nergens meer kunnen vinden; de hier besproken NG box zal zeker nog lange
tijd ter beschikking blijven;
2. er is een bruikbare didactische
docentenhandleiding beschikbaar bij de film
Het geheim van de Maya - koningen
Bonus: Dos Pilas, een
verloren Maya - stad - 18 minuten - geen datum.
Guatemala, Pasion-rivier. In een platbodem met buitenboordmotor:
archeoloog Arthur Demarest van de Vanderbilt University en zijn team, op
weg naar een bedolven stad. Demarest is al een aantal jaren op zoek naar
sporen die de Grote Maya Collaps van omstreeks 800 kunnen verklaren.
Omstreeks 700 vond je overal in Guatemala bloeiende en dichtbevolkte
steden, 100 jaar later rest er slechts onbewoond regenwoud.
Omstreeks 600 n. Chr. verliet een koningszoon (vermoedelijk na een
twist) de majestueuze stad Tikal en stichtte een nieuwe stad, die men nu
Dos Pilas noemt.
Op de site bouwen werklieden 13 gebouwtjes voor een interdisciplinair
team van 23 wetenschappers en 80 werklieden om op 12 plaatsen simultaan
aan de slag te kunnen gaan. Heel snel graven zij een imposante
hiërogliefentrap uit die naar het koninklijk paleis leidt en
klaarblijkelijk gebouwd is door de eerste heerser (wiens naam niet wordt
vernoemd). In tegenstelling tot de beroemde trap van Copan liggen hier
de stenen nog op de oorspronkelijke plaats en zijn niet door elkaar naar
beneden gevallen. De tekst is aangebracht op de verticale delen van de
treden. Later werd een wal gebouwd, dwars over de ceremoniële trap. Wat
betekent dit? Beetje bij beetje brengen de opgravingen de geschiedenis
van Dos Pilas in beeld. De eerste heerser voerde oorlog tegen zijn
voormalige moederstad Tikal, nam de koning van Tikal gevangen en offerde
hem, maar veroverde de stad niet. Op het hoogtepunt van de bloei moet de
stad 10.000 inwoners geteld hebben.
Heerser 2 stierf in 726 en Demarest denkt dat hij zijn graf heeft
gevonden. Langzamerhand veranderde de oorlogvoering van karakter. Dos
Pilas begon aan een reeks veroveringen. Onophoudelijke, bloedige
oorlogen werden een plaag in het hele Mayagebied. Dos Pilas veroverde de
belangrijke stad Seibal, de koning werd gevangen, gefolterd en geofferd.
Na enkele decennia beheerste Dos Pilas het hele gebied van de
Pasion-rivier, een uiterst belangrijke handelsroute: een waar imperium
van wel 4000 km². Maar de vierde koning zou tevens de laatste zijn. Zijn
hoofdstad werd zelf belegerd, vandaar de wal over de ceremoniële trap.
Boeren zochten beschutting binnen de omheining en bouwden bescheiden
hutjes op het paleisplein zelf. Wisten de inwoners de belegeraars af te
slaan? Daarover geeft de film geen uitsluitsel. Vermoedelijk hebben de
archeologen het raadsel niet kunnen oplossen. Er zijn blijkbaar geen
sporen van een brandlaag. Tenminste, daarover wordt in de film niets
gezegd.
Terwijl de archeologen de gliefen van de trap ontcijferen naarmate hij
trede per trede wordt vrijgemaakt van eeuwen puin, daalt een andere
ploeg af in het grottencomplex onder de stad. Dos Pilas ligt op een
plateau met karstreliëf. Hier treft men zeer weinig oppervlaktewater
aan. Het water is doorheen de bovengrondse kalklaag gedrongen en heeft
enorme druipsteengrotten gevormd, vergelijkbaar met de ons beter bekende
grotten van Han (België) die op dezelfde wijze tot stand zijn gekomen.
Grotarcheologie is een vrij jonge tak van de wetenschap. Onder de grond
treffen de onderzoekers resten aan van ceremonies, onaangeroerd sinds
meer dan 1200 jaar: aardewerk, maar ook bewijzen van mensenoffers.
Waardering. Andermaal een documentaire die een schat van gegevens
aanbrengt in verband met recente ontwikkelingen in de Maya-archeologie.
Recente? Voor historici (en niet alleen voor hen) gaat veel van de
waarde verloren door de journalistieke oppervlakkigheid van de aanpak.
Voornamelijk stoort ons in toenemende mate het ontbreken van data, al
was het maar bij de aftiteling, zoals toch algemeen gebruikelijk is. De
box draagt de releasedatum 2009. Maar wanneer had de expeditie naar Dos
Pilas plaats? Demarest is hier duidelijk jonger dan in de derde
documentaire uit de box, De laatste dagen van de Maya cultuur. Hij moet
ergens begin jaren 90 van de vorige eeuw begonnen zijn met zijn
exploraties. Is het nu echt te veel gevraagd om de opnamen even in de
tijd situeren?
Voor meer gegevens, illustraties en bibliografie
verwijzen we naar de bespreking op deze site van
Cracking the Maya Code
Noten
1. Sir Eric S. Thompson (1898-1975), niet verwarren
met de Amerikaan Edward Herbert Thompson (1856-1935) die in 1904 begon
met duiken in de heilige cenote van Chichen Itza.
2. Meer over Knorosov op de Engelse Wikipedia:
http://en.wikipedia.org/wiki/Yuri_Knorozov
Nederlandse Wikipedia (beknopter):
http://nl.wikipedia.org/wiki/Joeri_Knorozov
Jos Martens
januari/februari 2011
Met onderstaande zoekmachine kunt u zowel zoeken op het www als binnen deze site en Histoforum