Histoforum

laatste wijziging: 11-08-2012

Pompeii. De laatste dag

BBC 2004 - DVD - duur: ca. 50 minuten - Engels, Ned. ondertitels.

Genre: docudrama

Tijd en ruimte: Zuid-Italië, Romeinse Rijk, 24 augustus 79 n.Chr.

Waardering: uitstekend ****/4

Ook dit jaar is op 24 augustus de verwoesting herdacht van Pompeii, de stad die samen met Herculaneum verwoest werd door een moordende uitbarsting van de Vesuvius. De welvarende Romeinse stad Pompeii lag aan de kust van de regio Campania, bij de Baai van Napels. Ze telde vermoedelijk 20.000 inwoners. De mensen hier hadden door de eeuwen heen hun comfortabele bestaan opgebouwd in de schaduw van een reusachtige slapende vulkaan, de Vesuvius. Op 24 augustus 79 n.C. waren de inwoners nog druk bezig met de restauratie van de stad als gevolg van een zware aardbeving in 62 n.C. 

Maar deze werken kwamen abrupt tot een einde met de uitbarsting van de Vesuvius, die de hele stad met een deken van as en lava bedekte. Velen werden totaal overdonderd en probeerden niet eens te vluchten. Anderen sloegen wel op de vlucht maar werden ingehaald door het natuurgeweld. Meer dan 1500 jaar lag dit drama verborgen onder de lava, totdat het begin 18^de eeuw toevallig werd ontdekt. De opgravingen, die tot op heden verdergaan, hebben ons veel geleerd over het leven in een Romeinse stad aan het begin van onze jaartelling, maar vooral ook over het verwoestende drama dat zich afspeelde op die warme augustusdag. 

Het is 24 augustus 79. Het bruist in de straten en het dagelijks leven is in volle gang. We maken kennis met een aantal inwoners van de stad: de eerzuchtige op geld en seks beluste voller en zijn verlegen gevoelige vrouw; twee charismatische gladiatoren op wandel in hun vrije tijd; de geleerde en moedige admiraal van de Romeinse vloot, gestationeerd langs de baai in Misenum. En met zijn neef, die later een ooggetuigenverslag van de ramp zal schrijven. Soldaten, slaven, families, geliefden… allemaal zijn ze argeloos druk doende met hun dagelijkse beslommeringen, niet bevroedend dat de meesten van hen minder dan een dag later dood zullen zijn.

De film volgt een aantal personen in hun handel en wandel, deze laatste dag. Julius Polybius (gespeeld door Jim Carter), een rijke inwoner die zich kandidaat stelt voor de verkiezingen, zijn huis restaureert, zeer gelovig is en een hoogzwangere dochter heeft. Bij het zogenaamde huis van Polybius is verkiezingspropaganda gevonden, hoewel de inwoner van het huis vermoedelijk iemand anders was (Guzzo 2003). Dan heb je Stephanus de voller en zijn schuchtere vrouw Fortunata en twee ‘sterren’ van de stad: twee succesrijke gladiatoren die een tochtje maken in de staten.

Aan de overkant van de baai ligt de Romeinse vlootbasis Misenum. Daar treffen we de jonge Plinius en zijn oom en adoptiefvader Plinius Maior (rol van Tim Pigott Smith), admiraal van keizer Vespasianus en beroemd schrijver (onder meer van de Historia Naturalis (Natuurlijke historie), een ware encyclopedie over fauna en flora, waarin hij een compilatie brengt van zowat de hele kennis van zijn tijd uit meer dan 2000 boeken, - helaas slechts gedeeltelijk bewaard). Terwijl Stephanus de voller zijn mooie zwarte slavinnetje meeneemt naar een hotelletje voor een aangenaam herdersuurtje, wordt de Vesuvius grommend wakker.

Omstreeks 13 u explodeert de hele top van de vulkaan onder de druk van het gloeiende magma in de kraterpijpen, een druk die eeuwenlang was opgebouwd. Een gigantische paddenstoelwolk stijgt ten hemel. Ze bereikt een hoogte van wel 15 km en drijft dan af naar Pompeii. In de stad valt een regen van lichte puimsteen, zo luchtig dat de steentjes blijven drijven op het water van de fonteinen. Maar daartussen vallen al snel zwaardere brokken naar beneden, zoals een van onze twee flanerende gladiatoren tot zijn schade mag ondervinden.

Herculaneum, aan de overzijde van de Vesuvius blijft in deze fase gespaard. Plinius Maior ontvangt een smeekbede om hulp van een oude vriendin, die bedreigd wordt door de uitbarsting. Hij laat de vloot uitvaren voor een grootscheepse reddingsoperatie. Zijn neef blijft achter bij zijn moeder … om verder te studeren. Dan ziet hij tot zijn verbijstering wat een wolk zware gassen lijkt met ontzettende snelheid langs de hellingen van de Vesuvius naar beneden rollen, recht op Herculaneum toe. Hij was getuige van een zeldzaam fenomeen, wat men nu een pyroclastische golf noemt: kokend hete, giftige gassen, die alle leven op hun weg vernietigen. Een tweede golf rolt naar Pompeii, maar stopt net voor de poorten. In de ten dode gedoemde stad vluchten mensen in paniek. Te laat. Een derde pyroclastische golf stroomt tegen 100 km per uur door de straten. Ook voor de schuchtere Fortunata, de vrouw van de voller komt het einde, in de armen van een gladiator, die haar trachtte te redden. En voor haar man Stephanus, die sterft met een zak goudstukken in de handen. En voor de rijke Julius Polybius, zijn hoogzwangere dochter Julia, zijn hele familie en vrijgelaten slaven. En voor Plinius. In afwachting van gunstige wind voor de schepen was hij aan land gegaan en rustte enkele uren in de villa van een vriend. Door wetenschappelijke nieuwsgierigheid gedreven, wandelt hij de duisternis in en valt neer, de longen gevuld met giftige dampen.  

Zijn neef, Plinius de Jongere, beschreef later in twee brieven aan de beroemde historicus Tacitus op basis van ooggetuigenverslagen de dood van zijn oom en zijn persoonlijke wedervaren. Hij gaf onder meer exacte details over de pyroclastische golven, die bijna 2000 jaar lang niet geloofd werden, hoewel ze gebaseerd waren op zijn eigen, wetenschappelijk gevormde observatie. Wel kregen de uitbarsting van de Vesuvius en gelijksoortige van andere vulkanen later de benaming Plinische erupties. 

Deze uitstekende BBC-documentaire is vervaardigd met veel toewijding voor het historische en filmische detail. Dit levert een bijwijlen hallucinant en letterlijk adembenemend relaas op. Reconstructies zijn afgewisseld met beelden van het huidige Pompeii en van archeologische opgravingen. Bijvoorbeeld: de spelers van nu, en dan ‘hun’ skeletten of de gipsen afgietsels van hun lichamen, zoals ze gevonden zijn. Zo zijn in het huis van Julius Polybius 13 skeletten gevonden. Het 13^de was dat van een bijna voldragen foetus. Recent DNA-onderzoek wees uit dat 6 personen familie van elkaar waren (Cardini 2009). Wat die afgietsels betreft: archeologen ontdekten dat holten in de versteende lava de plaats markeerden van een door de pyroclastische golf volledig verteerd lichaam. Wanneer zij die holte vulden met gips, kregen ze een nauwkeurige afdruk van de buitenkant van de overledene, zelfs met sporen van de kleding. 

Tegenwoordig leven in de vruchtbare vulkanische vlakte aan de voet van het reusachtige Vesuviuscomplex niet minder dan 2,5 miljoen mensen. Stel je de catastrofe voor als er een nieuwe uitbarsting komt. En volgens vulkanologen is dat enkel een kwestie van tijd…

Aanvullende informatie

Mary Beard, Pompeii. Het dagelijks leven in een Romeinse stad, Amsterdam, Athenaeum & Polak, 2009. 458 blz. foto’s, tekeningen, stadsplan, kaart, bibliografie, register (personen en zaken).  Andere bespreking op website VVLG  

Conolly, P. & H. Dodge, Stad in de Oudheid. Leven in Athene en Rome, Keulen, Könemann, 1998. In het deel over Rome zijn interieurs en bv een graanmolen (met constructietekening) uit Pompeii opgenomen. Dit misten we in het volgende boek.

Guzzo, P., Da Pompei a Roma. Kroniek van een uitbarsting. Pompeji Herculaneum Oplontis, Brussel, Koninkl. Musea voor Kunst en Geschiedenis, 2003, 215 blz.  Schitterende tentoonstellingspublicatie met beknopte catalogus en o.a. p. 186-195 de brieven van Plinius aan Tacitus in het Latijn en het Nederlands. De gouden armband die Stephans de voller in de film aan zijn slavinnetje schonk, vind je op p. 182 met de inscriptie: Dom(i)nus ancillae suae, de heer aan zijn dienstmaagd.

Martorelli, S. & A. Antolino (foto’), Pompeji 2009, in: National Geographic, mei 2009, p. 94-109.

Plinius de Oudere

Plinius de Jongere

Plinius: het volledige ooggetuigenverslag in het Nederlands  

Latijnse tekst & vertaling 

Jos Martens

Met onderstaande zoekmachine kunt u zowel zoeken op het www als binnen deze site en Histoforum

Search WWW Search histoforum.digischool.nl