Op 11 november 1918, 11 uur ’s morgens, zwegen eindelijk de kanonnen aan het westelijk front. Wapenstilstand. Maar geen wereldwijd einde aan het wapengekletter. Overal werd de opluchting voor de vrede overschaduwd door de angst voor de rode terreur uit het oosten: het bolsjewisme, dat vanaf 1917 en vanuit Rusland stormenderhand het wereldtoneel veroverde. Voor de regeringsleiders van de westerse wereld vormde dit een schrikbeeld, te vergelijken met Al-Qaeda zo’n 80 jaar later.

Lenin en Trotski grepen de macht in Petrograd (St.-Petersburg) via de Oktoberrevolutie*. In tegenstelling tot de gewelddadigheden van februari en maart verliep die Oktoberrevolutie vrijwel zonder bloedvergieten. Daarover zegt Read (p. 16): “[…] de coup op 7 november was een complete bende en slaagde alleen doordat de andere partij nog slechter georganiseerd was.”

De burgeroorlog die op de bolsjewistische machtgreep volgde is meestal beschreven als een strijd tussen Witten en Roden. In feite was het niet één oorlog, maar een reeks burgeroorlogen en een reeks internationale oorlogen, die allemaal min of meer tegelijkertijd plaatsvonden in een roemloze algemene slachting. Er waren niet twee, maar drie elkaar bestrijdende hoofdpartijen in het conflict: de Roden, de Witten en de Groenen, die voornamelijk de grote boerenbevolking van Rusland vertegenwoordigden en werden geleid door de socialistische revolutionairen, minder extreme socialisten, aan wie Lenin en de bolsjewieken een nog grotere hekel hadden dan aan de Witten.

Daar kwamen nog de geallieerde interventies bovenop van Japanners, Fransen, Britten en Amerikanen. Laatstgenoemden zetten troepen aan land in Vladivostok, zogenaamd ter bescherming van de 40.000 mannen van het Tsjecho-Slowaakse legioen, dat onderdeel was geweest van het Russische leger en nu, net zoals de 400 Belgen van het AMC, zijn weg zocht en vocht doorheen Siberië. (Over het ACM: zie op deze site Reizigers door de Grote Oorlog)

De burgeroorlogen in Rusland zouden 3 jaar duren en minstens 10 miljoen levens eisen, meer dan er soldaten sneuvelden in W.O. I. De geallieerde pogingen om de bolsjewistische dreiging aan de bron te vernietigen door militaire interventies, waren omstreden en bleven zonder succes. Uiteindelijk betekenden ze vooral gratis propaganda voor de bolsjewieken in hun strijd tegen de “westerse kapitalistische samenzwering.” De schok van de Russische omwenteling deed zich al snel overal in de wereld voelen. In Duitsland, Hongarije en de nieuw opgerichte Baltische staten braken bloedige rode revoluties en nog bloediger contrarevoluties uit; de rest van de wereld raakte verlamd door massale stakingen, rellen en terroristische bomaanslagen. Een golf van hysterie tastte wereldwijd de wortels aan van het ideaal van de vrije en democratische samenleving. Marcel Thiry en de Belgen van het ACM, die in Rusland tussen hamer en aambeeld zaten, konden de gebeurtenissen niet overzien. Daarvoor zorgt Anthony Read in dit boek gelukkig wel. Tegen deze internationale achtergrond begrijp ik voor het eerst pas goed waarom in België “de coup van Loppem*” onmiddellijk na 11 november 1918 snel-snel het algemeen enkelvoudig stemrecht invoerde, waarvoor de arbeiders voorheen tientallen jaren tevergeefs hadden gestreden!

In dit beeldend en met vaart geschreven relaas van het meest revolutionaire jaar sinds 1789 rekent Read af met een reeks mythes, veroorzaakt enerzijds door de leugenachtige propaganda van de cynische bolsjewistische leiders Lenin en Trotski (die wereldrevolutie als enige kans op redding zagen voor hun eigen revolutie), met hun minachting voor menselijk lijden en mensenlevens, anderzijds door de massahysterie in landen als de Verenigde Staten, waar ze aangewakkerd werd door de media en de conservatieven.

Zijn aandacht gaat eerst en vooral naar Duitsland, waar Karl Liebknecht en Rosa Luxemburg, “dit venijnige duo,” het voortouw namen van de bolsjewieken in Berlijn.

Het oproer begon echter in de vlootbasis Kiel, nog voor de wapenstilstand, op zondag 3 november 1918, met een muiterij van matrozen. Op zaterdag 9 november bereikten de muiters Berlijn. Onmiddellijk werden arbeiders- en soldatenraden gevormd naar sovjetvoorbeeld. De oude orde in Duitsland stortte in. Te beginnen met Beieren werden diezelfde dag ook de 22 andere koningen, prinsen en hertogen zonder weerstand afgezet. Alleen keizer Willem II weigerde af te treden. Om het geweld van een revolutie te voorkomen liet zijn kanselier het persbericht uitgaan dat de keizer troonsafstand had gedaan.

Daarop volgde een woelige en verwarde periode, waarin de wettige regering en de bolsjewieken elkaar bekampten in vaak bloedige straatrellen, tegen de apocalyptische achtergrond van de wereldwijde dodelijk pandemie van Spaanse griep, die in Berlijn onder de verhongerende bevolking (slachtoffers van de voortdurende geallieerde blokkade) vier keer meer doden eiste dan de gevechten. De overwinnaars van de oorlog waren zo bevreesd voor de revolutionairen dat ze het verslagen Duitsland toestonden troepen onder de wapens te houden om de opstanden neer te slaan.

Uiteindelijk werden zowel Liebknecht als Luxemburg in januari 1919 door antirevolutionaire ‘freikorps’- soldaten vermoord. (Wat hen onmiddellijk en voor de volgende decennia tot martelaren van de bolsjewistische zaak verhief.) De revolutionaire strubbelingen waren daarmee echter nog voor jaren niet van de baan, zoals de toekomst zou uitwijzen. 

Maar ook de overwinnaars van de Wereldoorlog ontsnapten niet aan de beroering. Voor de Britten begonnen die pas goed op 27 januari 1919 in Calais met soldatenoproer. De demobilisatie verliep veel te traag en de mannen wilden eindelijk naar huis. Verbroedering met troepen, gezonden om de ‘opstand’ neer te slaan smoorde elke militaire actie in de kiem.

“Met dezelfde fijngevoeligheid waarmee hij tijdens de oorlog honderdduizenden infanteristen vanuit de loopgraven ‘over the top’ had gestuurd om door vijandelijke mitrailleurs toe worden neergemaaid, wilde (opperbevelhebber) Haig nu ook de leiders van de staking in Calais te lijf gaan” (p. 80-81). Winston Churchill, kersverse minister van Oorlog en Luchtvaart, die in de oorlog korte tijd in de loopgraven had doorgebracht na als minister te zijn ontslagen, begreep de situatie gelukkig beter en wees het idee van de hand.

Voor Finland en de nieuw gevormde Baltische staten, Estland, Letland en Litouwen, zag de situatie er na de wapenstilstand van meet af aan penibel uit. Lenin had verordend dat ze moesten bezet worden, want: “De Oostzee moet een Sovjetzee worden.” Een Engelse vloot kon een Sovjetinvasie in Estland stoppen, maar Letland werd begin 1919 bezet na een Sovjetinvasie, gesteund door een opstand van Letse bolsjewieken. Waarna de Rode Terreur begon met zijn executies van ‘bourgeois’ en intellectuelen. Een volledige bezetting van de nieuwe staten werd verhinderd door het optreden van een Duitse troepenmacht van freikorpseenheden, die van de geallieerden met dit doel onder de wapens mocht blijven.

Hongarije was het enige land waar de bolsjewieken met Bela Kun geweldloos de macht veroverden. Het duurde echter niet lang voor ook hier de Rode Terreur werd ingevoerd. De Sovjetrepubliek zou slechts 133 dagen bestaan. Ze werd afgelost door de Witte regering van admiraal Horthy, die dictatoriale macht naar zich toe trok en zou behouden tot Hitler hem in 1944 uit het zadel lichtte.

Eind 1919 leek het er in Rusland korte tijd op dat de Witte legers de burgeroorlog zouden winnen. Dat gebeurde niet door een reeks eigen politieke dwaasheden: zij bleven onder meer vasthouden aan de oude tsaristische grenzen. Daarop trokken de Polen hun oprukkende troepen terug. Lenin zag de strategische mogelijkheden en beloofde de neutraliteit van de Baltische landen te erkennen, waarop die zich eveneens terugtrokken uit het conflict.

Jos Martens