Inhoud

Argo is de film naar het gelijknamige boek, omgezet in een winnaar van de Golden Globes 2013 (beste film), veelvuldig Oscar-nominaties, waarvan er een verzilverd (of verguld) werd: Oscar voor beste films. Toevallig lazen we eerst het boek, omdat de film reeds uit de bioscoop was toen we hem wilden bekijken. Om na de Oscar terug te keren, natuurlijk. Wij kochten de dvd voor de prijs van amper twee filmtickets.

Het scenario volgt grotendeels het boek, daarom hernemen we gedeeltelijk die recensie.

Als je aan een historicus vraagt welke feiten uit de tweede helft van de 20ste eeuw vooraf niet te voorzien waren, duiken twee gebeurtenissen telkens en telkens weer op: de opkomst van het islamisme, gestart met Khomeini en de islamitische revolutie in Iran, in 1979 en de implosie van het communisme, met de val van de Berlijnse muur in november 1989 als ijkpunt.

Over het tweede gaat het hier niet, over het eerste wel. Het moslimfundamentalisme (-extremisme eerder), dat tegen elke ‘normale’ historische evolutie lijkt in te strijken, is beslist een toenemend mondiaal probleem gaan vormen, een wereldwijde bedreiging.

Begin 1979 bracht een coalitie van islamitische en progressieve tegenstanders de dictatuur van de pro-westerse sjah Mohammed Reza Pahlavi ten val. De sjah vluchtte het land uit, naar zijn bondgenoot de VS; de (sjiïtische) ayatollah Khomeini (1902-1989) keerde terug uit ballingschap in Parijs (en vestigde binnen de kortste keren een islamitische dictatuur, met nog meer folteringen en executies dan onder de sjah).
De revolutie kende een sterk anti-Amerikaans en anti-imperialistisch karakter. De Verenigde Staten hadden jarenlang onvoorwaardelijk de sjah gesteund.

Teheran, november 1979. Een groep woedende islamitische studenten en militanten gijzelt 66 Amerikanen in de VS-ambassade, waarmee alle internationaal aanvaarde geplogenheden over onschendbaarheid van ambassades geschonden werden. De activisten eisten onder andere de uitlevering van de sjah.
Zes personeelsleden slaagden er echter in naar buiten te glippen. Uiteindelijk, na heel wat hachelijke momenten, vonden ze onderdak in de woning van de Canadese ambassadeur.
Hier krijgen we een eerste afwijking van het werkelijke verhaal uit het boek: de zes worden meteen opgevangen in de residentie van de ambassadeur, die een jonge Iraanse meid heeft, wat een extra element van gevaar en spanning toevoegt.

Enter de CIA, die agent Tony Mendez (Ben Affleck) de opdracht geeft hen het land uit te smokkelen. En enter de complete absurditeit. Mendez, een specialist vervalsingen van de CIA, schoot alle (hopeloze) ideeën van zijn collega’s af, maar had zelf ook geen alternatief. Tot hij tijdens een telefoongesprek met zijn zoontje op tv diens film de Battle for the Planet of the Apes ziet. Daarop bedenkt hij een even geniaal als complex en volslagen knotsgek reddingsplan: hij vindt er niet beter op dan de zes voor te stellen als leden van een (Canadees) filmteam dat in Teheran en omgeving geschikte locaties komt zoeken voor de fictieve sciencefictionfilm Argo. Het is, geven ze toe aan de baas van de CIA, het minst slechte idee dat ze hadden.
Zo probeert Mendez hen Iran uit te krijgen. Wat uiteindelijk lukt, dank zij de hand- en spandiensten van de Canadezen. Het wordt de spectaculairste en spannendste grootschalige reddingsoperatie uit de geschiedenis van de CIA.



Generale repetitie. Onder leiding van de CIA-agent Mendez (Ben Affleck) oefenen de zes ontsnapten hun nieuwe identiteit in.

Na 444 dagen en de mislukte Amerikaanse commando-actie Eagle Claw kwamen de overige gegijzelden op 21 januari 1981 vrij. Net nadat de republikein Ronald Reagan, ironisch genoeg filmacteur in talloze B-films, de democratische presidentskandidaat Jimmy Carter had verslagen. Een resultaat waarbij de langdurige gijzeling in Teheran een beslissende rol heeft gespeeld om Carter van een tweede ambtstermijn af te houden.

Al die jaren moest de echte toedracht verborgen blijven en kregen anderen alle eer. Maar nu mocht de waarheid eindelijk boven water komen. En dingen naar Oscars en dergelijke. En ze nog krijgen ook.

Beeld en boek. Een waar gebeurde thriller, de evocatie van een tijdperk

Net als de film Bobby (2006) produceren boek en film een prachtige en veelgelaagde evocatie van de tijd en de tijdgeest. Ik heb het boek gelezen in een digitale versie en van de mogelijkheden gebruik gemaakt: mijn tekst wemelt van veelkleurige markeringen en tekstkadertjes met toelichtingen over halfvergeten personages of gebeurtenissen (dikwijls gekopieerd uit Wikipedia). Na het bekijken van de film (op dvd) heb ik een reeks aantekeningen aangebracht, waar tekst en beeld afwijken

Literatuur en film zijn overduidelijk verschillende media, elk met een eigen wetmatigheid. Op papier heb je veel meer gelegenheid om feiten te kaderen en achtergronden uit te leggen; in de film ontgaan je ongetwijfeld bij een eerste visie een heleboel hints naar het tijdperk, ondanks de oude auto’s, telefoontoestellen en kapsels. Dat maakt beeld en tekst juist zo complementair.

Film is, net als de verkoop van een boek, uiteindelijk een commercieel product. Maar voor schrijven heb je alleen pen en papier -of heden natuurlijk een computer- nodig en de schrijver kan het desnoods heel alleen af achter zijn bureau, met zijn documentatie, internet en zijn verbeelding; het draaien van een film vergt oneindig veel meer kapitaal en een klein leger medewerkers: kijk maar eens op de lijst bij de aftiteling. Film beschikt slechts over enkele uren projectietijd en moet dus condenseren in personen en gebeurtenissen. En natuurlijk, actie en spanning toevoegen.

Dat steekt allemaal in Argo. Hoewel je de film niet kunt vergelijken met een James Bond-prent vol speciale effecten, zit je bijna twee volle uren op het puntje van je stoel met klamme handjes de actie te volgen. De werkelijkheid was minstens evenzeer vol spanning voor de betrokkenen, maar veel minder spectaculair dan in de film.

Argo is echter, behalve een thriller, ook een hilarisch portret van Hollywood in de jaren zeventig: een zweterig hol vol vergane glorie en kleurrijke types te over, zoals de producer Lester Siegel, de man die met audities, storyboards, advertenties en een permanent bemand kantoor ervoor zorgt dat Argo een bona fide filmproject lijkt; of John Chambers, de legendarische grimeur van de Apenplaneet -films, die naast zijn carrière ook nog eens voor de CIA werkte.

Ze richtten Studio Six Productions op, naar het aantal van de ondergedoken diplomaten. Zonder problemen vonden ze een kantoorruimte, omdat Michael Douglas net klaar was met The China Syndrome (1979), met Jane Fonda, Jack Lemmon en Douglas zelf over een dreigende kernramp die men tracht geheim te houden (denk aan Fukushima, 2011, waar zich dat werkelijk voordeed in Japan, na een aardbeving gevolgd door een tsunami). Het toeval hielp verder nog een handje doordat ze konden beschikken over de storyboards* met tekeningen die gemaakt waren vooreen afgevoerde sciencefictionfilm, Lord of Light, naar een met de Hugo Award 1968 bekroonde roman van Roger Zelazny (1937-1995). Mendez nam zelf de rol van ‘productieleider’ op zich, onder het pseudoniem Kevin C. Harkins.

Toelichting uit het boek: de jaren zeventig waren heel belangrijk voor Hollywood. De filmwereld werd overspoeld door een golf jonge regisseurs die braken met oude vormen en gewoonten uit de jaren zestig. Om de belangrijkste te noemen: Francis Ford Coppola (The Godfather), Martin Scorsese, Stanley Kubrick, Steven Spielberg (Jaws), George Lucas (Star Wars), Brian de Palma, Roman Polanski. Grote acteurs startten hun loopbaan: Al Pacino, Robert de Niro, Harrison Ford …
Sciencefiction was ‘hot’ op het witte doek. In 1968 filmde Kubrick 2001: A Space Odyssey, de meest invloedrijke genrefilm ‘aller tijden’. In 1977 voltooide George Lucas de eerste Star Wars film. Verder bedacht Lucas de Indiana Jones - films die hij samen met zijn vriend Steven Spielberg maakte. Kortom: Argo had de tijdgeest mee.

De intro is een vondst: een historische situering van de naoorlogse geschiedenis van Iran, in stripplaatjes (geïnspireerd op de animatiefilm & de veelvuldig gelauwerde strip Persepolis van Marjane Satrapi), met off screen commentaar.

In de film verlenen de gekregen storyboards in de luchthaven de ‘filmers’ een argument van geloofwaardigheid. Ze schenken een aantal van de boards aan de wachters.

Ook het permanent bemande kantoor in Hollywood speelt een rol als spanningselement: een van de wachters telefoneert vanuit Teheran en vraagt naar Kevin Harkins. Helaas is daar op dat ogenblik niemand aanwezig. De president heeft de operatie opgeheven omwille van de geplande commando-actie Eagle Claw. Maar Lester Siegel en zijn compagnon laten het kantoor nog even zoals het was en gaan wat drinken, vooraleer alles te liquideren. Helaas worden ze op de terugweg opgehouden door… filmopnamen (een pracht van een retardering**). Maar natuurlijk komen ze in extremis nog net op tijd vooraleer Teheran de hoorn neerlegt. Ex-president Carter zegt in de ‘Extra’ uitdrukkelijk dat dit op rekening komt van de film, maar niet strookt met de realiteit: hij wilde de twee acties parallel laten verlopen. Gelukkig maar, want Eagle Claw bereikte weliswaar de omgeving van Teheran, maar strandde daar door een ongelooflijke opeenvolging van brute pech.

Een tweede ‘saved by the bell’ geschiedt dadelijk daarna: de jonge tapijtwevertjes, al weken ingeschakeld om de stroken papier van documenten die door de shredder (papierversnipperaar) waren gehaald bij de bestorming van de ambassade, zijn eindelijk zover dat de aan elkaar gelijmde foto’s van de ontsnapten kunnen vergeleken worden met de recente van de ‘filmploeg’ uit de grote bazaar in Teheran. De wachters verbrijzelen de glazen deuren naar de startbaan en racen als gekken naar het vliegtuig van Swiss Air … dat net op het nippertje loskomt van de grond. Gered!
Dit zijn twee voorbeelden waar van het boek afgeweken is, die filmisch goed gebruikt zijn. In werkelijkheid heeft de nepfilmploeg nooit de bazaar bezocht (waar ze in de film dan nog eens betrokken raken in een levensbedreigend opstootje, terwijl regeringsagenten rustig hun foto’s kunnen nemen); wel was vooraf toestemming gevraagd en verkregen voor dat bezoek.

Een laatste voorbeeld: de jonge Iraanse meid van de Canadese ambassadeur verklikt de Amerikanen niet, ondanks haar aanvankelijke sympathie voor het nieuwe regime. De omslag volgt, wanneer ze vanuit het raam getuige is van een koelbloedige executie van een verdachte. Hiermee suggereert de regie een ware situatie: vele Iraniërs walgden van de wijze waarop de rechtsstaat verkracht werd.

Bij andere gelegenheden zijn ofwel nagespeelde scènes gebaseerd op actualiteitsbeelden (zoals de gehangene aan een hijskraan, op straat) ofwel actualiteitsbeelden rechtstreeks gebruikt, zoals de talloze keren dat regeringsfunctionarissen en/of gewone burgers Iraanse massademonstraties volgen op hun televisiescherm. Dit brengt subtiel de correcte suggestie dat heel de VS de gebeurtenissen volgde en iedereen zich volledig betrokken voelde.

* Het storyboard is een verzameling uitgetekende shots van scènes uit een filmscript zoals de regisseur ze voor ogen heeft. Ze zijn bedoeld om de acteurs en de crew te helpen een beeld te krijgen van hoe de scène eruit moet komen te zien.

** retardering: de oplossing wordt een of meer keer uitgesteld; veel gebruikt spanningselement, vooral in films.

Extra:We were there

In de korte ‘Extra’ komen de betrokkenen aan het woord en in beeld: Tony Mendez; ex-president Carter, zeer oud geworden, maar nog steeds alert in het getouw voor mensenrechten en de echte hoofdrolspelers van het drama in Teheran.

Bijlage: Iran in de clinch met Hollywood

Trailer van de film

Jos Martens, maart 2013