Histoforum

laatste wijziging: 27-01-2018

Cromwell - 1970 - DVD: 2003- speelduur: 133 minuten - originele Engelse versie, ook Frans, Duits, Spaans en Italiaans ingesproken - ondertiteling in 20 talen, waaronder Nederlands. 

Tijd en ruimte: Engeland 1640-1658 

Genre: historische acteurs- en ideeënfilm.

Thematiek: parlement versus vorstelijk absolutisme

Acteurs: Richard Harris (Cromwell); Alec Guinness (Karel I).

Regie: Ken Hughes.

Inhoud

1640. De Engelse landedelman Oliver Cromwell ontvangt het bezoek van enkele vrienden, die hem proberen te overhalen om zijn plaats in het parlement weer in te nemen. De puritein Cromwell heeft zijn hele hebben en houden al ingepakt om naar de Nieuwe Wereld te emigreren en weigert. Hij komt op zijn besluit terug wanneer hij vaststelt hoe de koning zich bemoeit met de uiterlijke details van de eredienst en hoe eeuwenoude weiderechten van zijn pachters geschonden worden door de adel, onder dekking van koninklijke volmachten. 

De koning, Charles I Stuart (1600-1649), heeft 12 jaar geregeerd zonder parlement. Nu roept hij het samen omdat hij in dringende geldnood zit wegens zijn oorlog in Ierland en een dreigende oorlog met de Schotten. De parlementsleden staan zeer weigerachtig tegenover de ‘bede’ omwille van Charles’ absolutistische neigingen. Zijn raadgever, lord Strafford en de koningin dringen aan op krachtdadig optreden tegenover het parlement.  De koningin, de Franse prinses Henriette-Marie, zuster van Lodewijk XIII, is katholiek en stuwt haar gemaal in de richting van vorstelijk absolutisme, zoals dat in Frankrijk tot ontwikkeling komt. 

Charles blijft twijfelen tussen zijn eigen opvattingen over vorstelijk absolutisme volgens goddelijk recht en trouw aan de eeuwenoude Engelse wetten sinds de Magna Charta (1215). Uit respect voor die wetten tekent hij met weerzin het doodvonnis van zijn raadgever Strafford, dat uitgesproken was door het parlement (1641). Tijdens een confrontatie met de parlementaire fractieleiders ten paleize, waarin Cromwell hem betrekt in een discussie over democratie, zegt hij: “Democratie was een Griekse grap, gebaseerd op het dwaze idee dat er buitengewone mogelijkheden schuilen in doodgewone mensen.” 

Dan volgt een sleutelscène: de koning komt met honderd soldaten naar het parlement om zijn tegenstanders te arresteren wegens hoogverraad. De vogels zijn echter gevlogen, op Cromwell na, die onverzettelijk op zijn zetel blijft en de koning voorhoudt dat hij door zijn eigenmachtig optreden zichzelf buiten de wet plaatst en zo op een burgeroorlog aanstuurt. Charles zwicht en verlaat het parlement. De burgeroorlog komt er toch. Bij Edgehill (23 oktober 1642) lijdt het parlementaire leger, een samenraapsel van burgermilities onder bevel van enkele edellieden, een nederlaag. Hier komt prins Rupert, neef van de koning, voor het eerst prominent op het voorplan als aanvoerder van de cavalerie. De adellijke aanvoerder, graaf Essex, geeft voortijdig het bevel tot de terugtocht, tot grote woede van Cromwell. Die keert terug naar zijn thuisbasis, Cambridge, en traint een eigen troepenmacht van voornamelijk fanatieke puriteinen tot ‘The New Model Army’. Op 14 juni 1645 dienen zijn ‘Ironsides’ (ijzervreters) het koninklijke leger een verpletterende nederlaag toe bij Naseby, ondanks een minderheid van een op drie. (De parlementaire hoofdmacht, onder lord Manchester, was niet op de afspraak verschenen.) De overwinning is geen triomf voor Cromwell: zijn zoon en naamgenoot Oliver sneuvelt. 

Het parlement stelt Cromwell aan als opperbevelhebber. Dan gaat het snel voor de koning. Bristol, verdedigd door prins Rupert, valt. Charles stuurt de prins in ballingschap. De koningin en zijn oudste zoon zendt hij naar Frankrijk, in veiligheid. Cromwell arresteert de koning. Hij overhandigt hem een aantal voorwaarden om verder te regeren als constitutioneel vorst, “want Engeland zonder koning is ondenkbaar.” Charles veinst toe te geven, maar bekijkt de voorwaarden niet eens: voor hem is elke inperking van de koninklijke macht ondenkbaar en onverenigbaar met zijn hoge opvatting van het koningschap! Nu escaleert de situatie andermaal. Charles onderhandelt om Franse en zelfs Ierse en Schotse legers in te schakelen. Een gruwel in de ogen van de protestanten en zeker de puriteinse fracties! De koning wordt voor het parlement gebracht en ter dood veroordeeld. Onder zware druk van Cromwell tekent een meerderheid het doodvonnis. Op een koude dag in januari 1649 wordt Charles Stuart in Whitehall onthoofd. 

Cromwell weigert het aanbod om zelf koning te worden, steunend op het leger: “Het zwaard zal niet regeren.” Toch komt hij op zijn beurt met gewapende soldaten naar het parlement en stuurt een deel van de leden naar huis. Hij keert terug naar zijn landgoed, maar wordt na enkele jaren door getrouwen opgeroepen omdat het corrupte parlement zichzelf zonder verkiezingen een nieuw mandaat wil toekennen. Andermaal komt hij met gewapende militairen naar het parlement en ontbindt het. “Geregeerd worden door profiteurs! Een onafzetbaar parlement is nog verfoeilijker dan een onafzetbare koning.” In de lege vergaderruimte houdt hij een redevoering, een herhaling van zijn visioen over een rechtvaardiger Engeland, waarmee de film ook begon. Voor de rest van zijn leven, tot 1658, regeert hij over het land als militair dictator, Lord Protector. 

Bespreking 

Samen met Fred Zinnemanns ‘A Man for all Seasons’ (over Thomas More) uit 1966 behoort ‘Cromwell’ tot de absolute top van het decennium 1960-1970. Het is een ijzersterke acteurs- en ideeënfilm met een sublieme cast en vertolking. Om te beginnen is er het uiterlijk van de acteurs. Richard Harris lijkt weggelopen uit een oude gravure. Zijn broeierige blik zegt vaak meer dan een hele toespraak. Doch vooral Alec Guinness als Charles I steelt de show. Regelmatig zou je zweren dat een van de schilderijen van Antoon Van Dyck op het scherm tot leven komt. Daarbij neemt Guinness herhaaldelijk poses aan die zo aan Van Dyck ontleend zijn. En niet alleen dat. Bij zijn vertolking stottert Alec Guinness lichtjes, zoals de historische Charles inderdaad deed. 

Meer dan de uiterlijke verschijning is de karaktertekening en -ontwikkeling van de antagonisten doorheen het verloop van de gebeurtenissen meesterlijk in beeld gebracht. Vanuit hun principes veranderen de personen onder invloed van de omstandigheden. Charles heeft een zeer hoogstaande opvatting van het koningschap als absolute, van God gegeven macht. Maar omwille van een ‘hoger doel’ gedraagt hij zich als een onbetrouwbare opportunist en zet hij Cromwell, die in het gegeven woordt gelooft, voor schut bij zijn manschappen en voor het parlement. Om het koningschap te behouden is hij bereid “zelfs met de duivel een verbond te sluiten.” 

Cromwell vertrekt eveneens vanuit een hoogstaande opvatting over parlement, wetten en zelfs democratie als garantie voor de rechten voor het gewone volk (niet vanzelfsprekend in het Engeland van de zeventiende eeuw). Wanneer hij ontdekt dat de koning hem om de tuin leidt, maakt hij een ommezwaai door die uiteindelijk uitloopt op de dood van Charles en zijn eigen militaire dictatuur. Een zeer sterke sleutelsequentie is het drievoudige optreden van gewapende soldaten in het parlement, waarmee telkens een belangrijk scharniermoment wordt gevisualiseerd. 

Historische betrouwbaarheid 

Dit is een van mijn favoriete films. Jarenlang ontleende ik bij de Filmdienst van het Vlaamse Ministerie voor Nationale Opvoeding een Engelse compilatie op 16 mm voor de les over de opkomst van het Engelse parlementair stelsel. Dankzij DVD is de hele film nu weer verkrijgbaar. Ik was dan ook erg gelukkig toen ik na veel moeite eindelijk erin slaagde om hem vast te krijgen (nog wel tegen de spotprijs van 10 euro). Voor deze bespreking friste ik mijn feitenkennis over de Engelse burgeroorlog op. En hierbij viel de film meer tegen dan ik mij herinnerde. Dat feiten en personages gecondenseerd worden, tot daar toe. In een speelfilm moet het aantal vertolkers beperkt worden om herkenbaar te blijven. Zo is er de herhaalde persoonlijke confrontatie tussen de koning en Cromwell. Of het duel tussen Cromwell en Rupert in de slag bij Naseby, waarbij Cromwell van zijn paard geslagen en verwond wordt door de prins.

De voorstelling van Rupert als lichtzinnige, oppervlakkige jongeman leek me karikaturaal. Zeker als je weet dat hij de royalistische cavalerie aanvoerde (wat in de film niet met zoveel woorden wordt gezegd, maar wat ik wist uit andere bronnen). Blijkt dat tijdgenoten hem de bijnaam “de Dolle Cavalier” gaven wegens zijn bravoure en moed in de strijd. De filmische voorstelling klopte dus. 

Toch was ik als historicus teleurgesteld over afwijkingen van het werkelijke verloop. Hoewel dat in een speelfilm als deze, die een volledig decennium overspant, eigenlijk niet te vermijden valt. In zijn bijdrage Speelfilms als medium in de geschiedenisles zegt prof. Bruno De Wever hierover: “Film creëert dramatische spanning door het samenballen of veranderen van historische gebeurtenissen of door beeldspraak.” Ik voeg eraan toe: en door het condenseren van een aantal gebeurtenissen in een kleiner aantal personages dan in de historische werkelijkheid.

Natuurlijk stelt dit onvermijdelijk een probleem van historische betrouwbaarheid. De noodzakelijke simplificatie, zelfs in een o.i. eerlijke film als deze, schept een reëel gevaar voor foutieve beeldvorming. Zeker niet aan te raden als je de film ook in een didactische omgeving wil aanwenden. Zoals veel collega’s -en niet alleen zij- erger ik me mateloos aan gemakkelijke vermijdbare historische kemels zoals anachronistische wapenrustingen (schering en inslag in prenten over de Romeinse periode, zelfs zeer recente) verkeerde wapens of tactieken enz. Ter geruststelling: dit aspect is voor ‘Cromwell’ in orde. De slag bij Naseby is dan ook tot in de details bestudeerd en gedocumenteerd. Onder de talrijke Engelse ‘re-enactment’ groepen zijn er een aantal die de slag elk jaar op zijn verjaardag herdenken door hem opnieuw op te voeren. 

Vervelender is het veranderen van de werkelijke gebeurtenissen, of dat tenminste suggereren. In de film krijg je de indruk dat Cromwell de koning gevangen neemt in zijn paleis, vlak nadat hij zijn familie naar Frankrijk heeft gezonden en zijn neef Rupert heeft verbannen. Dit klopt niet met de historische werkelijkheid. Prins Rupert (eigenlijk: Ruprecht (1619-1682) ), graaf van de Palts was, ondanks zijn jeugdige leeftijd, inderdaad tijdens de burgeroorlog aanvoerder van de cavalerie, nadat hij zich reeds onderscheiden had in het leger van de Verenigde Provinciën. Hij was zeer populair en geldt als een van de allerbekwaamste royalistische legeraanvoerders. Ook van hem is een portret bekend, geschilderd door Antoon Van Dyck.

Na de val Bristol (11.9.1645) werd hij niet verbannen zoals de film in een dramatische sequentie beweert, maar door Charles tot opperbevelhebber van de vloot benoemd. Hij werd ter zee pas verslagen in 1650, dus na de dood van de koning. Hij vluchtte naar Frankrijk en daarna naar Duitsland. Na de Restauratie (1660) werd hij onder Charles II (zoon en opvolger van) lid van de Privy Council en nam hij aan Engelse zijde deel aan zeeslagen tegen Frankrijk en de Verenigde Provinciën. Hij werd andermaal vlootvoogd van de hele Engelse vloot. In die functie verwierf hij grote verdienste in de uitbouw en vernieuwing van de Engelse oorlogsvloot, samen met Samuel Pepys (de man van het beroemde dagboek). Tekenend is dat hij veel respect had voor zijn tegenstander Cromwell. De bijnaam Ironsides, ijzervreters, voor diens New Model Army schijnt van hem afkomstig te zijn. 

Anderzijds zijn er de lotgevallen van Charles I. In de werkelijkheid gaf hij zich in 1646 over aan de Schotten die hem, tegen betaling van een aardig sommetje, uitleverden aan het parlement. Hij wist te ontsnappen waarop een tweede burgeroorlog volgde, spoedig beslecht door de definitieve triomf van het parlementaire leger. De verhouding met zijn Franse vrouw is juist in beeld gebracht: volgens tijdgenoten was het een huwelijk uit liefde, wat in de film telkens met enkele subtiele penseeltrekjes is aangegeven. 

Cromwell is vermoedelijk correct getekend. Hoewel even vermoedelijk in de film op zijn conto uitspraken en verwezenlijkingen zijn bijgeschreven van anderen als Pym en Ireton. Toen de burgeroorlog uitbrak was hij een herenboer en afgevaardigde voor Cambridge in het parlement, die behoorde tot de (religieus) radicale vleugel van de puriteinen (die geen eenheid vormden maar zelf in een aantal fracties verdeeld waren). Ondanks het feit dat hij geen enkele militaire opleiding of ervaring had, werd hij kapitein benoemd in de cavalerie. Ten tijde van zijn aanstelling was hij 43 jaar oud “en tenvolle overtuigd van zijn eigen gelijk.” Dat blijft zo tijdens de rest van zijn leven: hij twijfelde er niet aan dat God aan zijn zijde stond en beschouwde zich reeds voor de dood van de koning als de wettige, door God benoemde autoriteit. (Wat het verschil met het koninklijk absolutisme volgens goddelijk recht wel bijzonder klein maakt!) Zijn Ironsides waren het eerste staand leger in Engeland. Hij muntte uit als legeraanvoerder eerder dan als politiek leider. (Wat wel meer voorkomt in de geschiedenis.) In het belang van het moreel legde hij zijn manschappen een ijzeren tucht op: vloeken en dronkenschap werden streng beboet, plunderen met de dood bestraft. Hij huurde Franse en Duitse officieren in voor de broodnodige expertise bij de genie en artillerie.

In tegenstelling tot de Zweedse koning Gustaaf Adolf (en met wat in de film getoond wordt) leidde hij nooit persoonlijk een aanval, maar bleef hij op een plaats in de slaglinie van waaruit hij het hele verloop van de strijd kon overzien. (Een verstandige maatregel: Gustaaf Adolf sneuvelde in 1632 in de slag bij Lutzen, toen hij een charge van de ruiterij aanvoerde Zijn dood had zeer noodlottige gevolgen voor Zweden.)

Waarschijnlijk was hij inderdaad tot haast op het laatste moment een tegenstander van de koningsmoord. 

Didactische verwerking 

Geschikt als forumfilm voor vertoning van de volledige film. Indien je enkel fragmenten projecteert, laat de verdeling van de DVD in 28 hoofdstukken toe zeer snel de sequenties op te sporen die je wil gebruiken. Wend een film als deze steeds aan voor primaire beeldvorming: klederdracht (mode van vrouwen, mannen, verschillende standen, bewapening …). Zie daarvoor: Speelfilms en geschiedenis. Didactisch verwerkingmodel.  

Andere opdrachten tijdens de projectie: 

Hoe beschrijf je het karakter van de koning? Van Cromwell? Kies voor elk drie tekenende sequenties en plaats ze in het verloop van de film. 

Ondergaat hun karakter en/of hun optreden een wijziging doorheen de film? Kies voor elk drie tekenende sequenties en plaats ze in het verloop van de film. 

De twee hoofdrolvertolkers staan diametraal tegenover elkaar wat hun politieke opvattingen betreft. Interpreteer in dat licht de uitspraak van Charles I: “Democratie was een Griekse grap, gebaseerd op het dwaze idee dat er buitengewone mogelijkheden schuilen in doodgewone mensen.”

Kies een even sprekend citaat om Cromwells opvattingen te illustreren. 

Je zou kunnen zeggen dat in de loop van de film een plaatsverwisseling plaatsvindt tussen Cromwell en de koning. Hoe is dat volgens jou in beeld gebracht? 

In de bespreking wordt gezegd dat Cromwells broeierige blik vaak meer zegt dan een hele redevoering. Kies twee sequenties waar dat opvallend is. Omschrijf de betekenis. 

Vooral in katholieke landen werd Cromwell indertijd voorgesteld als een bloeddorstig monster. (Dit was tot ca. 50 jaar geleden nog het geval in schoolboeken geschiedenis.) Klopt dat met het beeld in de film?

Nataak: in de Ierse republiek is dit beeld behouden gebleven. Zoek op hoe dit komt. (Tip: Drogheda 1649). 

Nataak: zelfs door veel protestanten werd negatief gereageerd op de burgeroorlog. Lees hoe onze eigen Vondel erover dacht. (Op den Burger-twist in Britanje)

Nataken

In de film blijken nogal wat historische hiaten te zitten. Voor Engelsen is dit waarschijnlijk niet zo erg, omdat ze deze periode grondig bestuderen in de school. Wil je weten waar de film afwijkt van de historische realiteit, raadpleeg dan eerst je schoolboek, vervolgens wat in deze bespreking staat onder ‘historische betrouwbaarheid.’ Daarna kun je overgaan tot naslagwerken of het Internet. Vooral de slag bij Naseby is zeer grondig en in detail bestudeerd. Tik op Google ‘Naseby 1645’ als zoekterm in. Eerst bij “pagina’s in het Nederlands”, dan kom je onder andere op de DBNL (Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren) uit bij een gedicht van onze eigen Vondel (url: zie hoger)! Plus een aantal andere sites, onder andere Wikepedia.Dan, indien je verder wil gaan, bij “het internet”. Zoek de portretten van Karel I door Antoon Van Dyck op het web, of in boeken. (Zie hier onder bij ‘leeswerk’.) Doe hetzelfde voor prins Rupert. 

Leeswerk 

Brown, C. & H. Vlieghe (samenstelling), Antoon Van Dyck. 1599-1641, tentoonstellingscatalogus, Gent-Amsterdam, Ludion, 1999.

Koch, H., Europa in oorlog. 1618-1815, Hoofdstuk II, De legerhervorming van Cromwell, p. 44-61, Alphen aan den Rijn, ICOB, 1984. 

Parker G. & A., Europese soldaten 1550-1650, Haarlem, Fibula-Van Dishoeck, 1978, p. 36-39.