Eleonore van Aquitanië

Het is dan ook met onverholen genoegen dat ik het boek van Guus Pikkemaat begon te lezen. Vuistdik, verantwoord ditmaal, want over het leven van een bijzondere vrouw, die 83 jaar oud werd, waarvan 66 jaar als koningin in twee landen, een kruistocht overleefde en twee echtgenoten, een beroemde zoon en een reeks bloedige oorlogen. En tenslotte overleed als kloosterlinge (2).

De gisant (graftombe) van Eleonora in de abdijkerk van Fontevraud leert ons niets over het werkelijke uiterlijk van Eleonora.

Leek Eleonora op Glenn Close in de film The Lion in Winter? Hier in 1173, tijdens de opstand tegen haar gemaal, Hendrik II Plantagenet.

Of zoals hier, bij de verzoening in Chinon, Kerstmis 1183? of toch zoals de zoete romantische schoonheid op de kaft van dit boek?

Voorwoord van de auteur

In dit boek wordt het leven beschreven van de meest opmerkelijke vrouw van de middeleeuwen: Eleonore van Aquitanië. Zij stamde uit een oud hoogadellijk geslacht dat sinds het midden van de 10de eeuw een voorname rol speelde in zuidwest Frankrijk. Haar voorvaderen wisten zich de titels van achtereenvolgens graaf van Poitou en hertog van Aquitanië te verwerven.

Behalve als centrum van politieke macht kreeg hun hof in Poitiers vooral grote bekendheid als brandpunt van cultuur. Er hadden zich in de loop der tijd de meest elegante omgangsvormen van West-Europa ontwikkeld, terwijl ook opvoeding en onderwijs er op een hoog peil stonden. Tevens was het hertogelijk hof befaamd geworden door zijn literaire en muzikale activiteiten. Aanzienlijke families uit Frankrijk en de buurlanden stuurden hun zonen en dochters dan ook graag naar Poitiers. Nergens beter dan daar werden deze erop voorbereid om met succes en eervol hun taken te vervullen op de hoogste niveaus van de samenleving.

Aan het hof van haar vader, hertog Willem X van Aquitanië, opgevoed in de verfijnde sfeer die er meer dan drie eeuwen door haar voorouders in ere was gehouden en vervolmaakt, ontving Eleonore een vorming die haar tot een optreden bracht dat heel West-Europa en zelfs een deel van Klein-Azië met verbazing, bewondering of ontzetting vervulde. Haar manier van doen was namelijk vaak in strijd met de gangbare opvattingen over vrouwelijk gedrag.

De jaren waarin Eleonore haar rol op het aardse toneel vervulde, omvatten het grootste deel van de 12de eeuw die wel de glorietijd van het middeleeuwse West-Europa wordt genoemd. Wat zich in die eeuw voordeed op nagenoeg alle terreinen van de samenleving veroorzaakte 'een breuklijn in onze beschaving' en maakte de 12de eeuw tot 'het keerpunt der middeleeuwen'. Eeuwenlang gevestigde ideeën en inzichten maakten plotseling plaats voor nieuwe opvattingen en werkwijzen. Zo moest bijvoorbeeld in de kerkenbouw de sobere Romaanse stijl het veld ruimen voor de elegante gotiek en kregen theologie en filosofie een impuls, waardoor blikvelden onverwacht werden verruimd. In de wereld van de adel bereikte de ridderschap zijn grootste bloei, terwijl de steden hun welvaart en rijkdom opzienbarend zagen toenemen en hun zelfbewuste burgerij zich snel begon te emanciperen. Verder leverde de 12de eeuw de prikkel tot de kruistochten naar Klein-Azië, die West-Europa in contact brachten met een hoog ontwikkelde, fijnzinnige cultuur, en bekend maakten met allerlei bijzondere producten. Deze 'ontdekkingen' misten hun uitwerking op de samenleving in West-Europa niet.

Tot op de dag van vandaag wordt de westerse beschaving nog steeds gekleurd door wat de 12de eeuw heeft voortgebracht, bijvoorbeeld de tafelmanieren en de beleefdheidsvormen die een man verschuldigd is aan een vrouw.
Aan de verbreiding en aanvaarding daarvan werd een nauwelijks te overschatten bijdrage geleverd door Eleonore van Aquitanië. Zij deed dit door een krachtige aanzet te geven tot de bijna stormachtige doorbraak van een nieuwe stroming in de literatuur, waardoor vooral de positie van de vrouw radicaal gewijzigd werd.

Aanvankelijk door de dichters opgevoerd als slechts een onderdanig lustobject van de superieure man, hoorde de vrouw zich in de 12de eeuw door troubadours bezongen met respect en bewondering. Zij hadden in haar eigenschappen waargenomen, die een veredelende werking hadden op de ruwe zeden van een door mannen gedomineerde samenleving.
In navolging van haar voorouders maakte Eleonore haar hof tot een voornaam centrum van literaire activiteit door er op te treden als een royale bescherm- en gastvrouw van vele troubadours die zich door haar lieten inspireren of eervolle opdrachten ontvingen. Onder invloed van de resultaten daarvan begon zich in de 12de eeuw de verhouding tussen mannen en vrouwen dusdanig te wijzigen dat van dit tijdvak zelfs werd beweerd dat 'de liefde er was uitgevonden'.

Ook op het muzikale vlak bleek het hof van Eleonore toonaangevend in West-Europa. Volgens muziekkenners is de invloed van de daar ontwikkelde toonkunst nog te bespeuren in de werken van klassieke componisten. Alles bijeengenomen had Eleonore een groot en belangrijk aandeel in de zogenaamde 'renaissance van de twaalfde eeuw'.

Aan de aanwezigheid van Eleonore op het politieke toneel kan evenmin worden voorbijgegaan. In veel opzichten was haar optreden als gravin, hertogin en koningin daar vaak van meer gewicht en in ieder geval opzienbarender dan dat van haar mannelijke collega’s. Zij dwong ontzag en bewondering af door de wijsheid waarmee zij haar landen regeerde. Daarbij dankte zij vermoedelijk veel aan de ervaringen die zij tijdens haar reizen in binnen- en buitenland had opgedaan.

Een buitengewoon aansprekend aspect van Eleonores persoonlijkheid was haar gevoel van vrouwelijke eigenwaarde en de manier waarop zij dat demonstreerde. Daarbij toonde ze een in die dagen ongepast gebrek aan menselijk opzicht. Vele hoge en vrome 'heren der schepping' raakten bijvoorbeeld geschokt door de manier waarop zij weigerde een blad voor de mond te nemen wanneer haar iets niet beviel. Zij liet zich volstrekt niet imponeren door mannelijke 'superioriteit' en las paus en keizer ongenadig de les wanneer zij zich door hen onjuist behandeld achtte.

Ook haar successievelijke echtgenoten wisten daarover mee te praten.
De scheiding van haar eerste man, koning Lodewijk VII van Frankrijk, geschiedde op háár initiatief en in haar tweede huwelijk koos zij onvervaard partij tegen haar echtgenoot koning Hendrik II van Engeland door diens zonen te steunen in de rebellie tegen hun vader.
In Europa werd dit alles met verbijstering gadegeslagen; een goede echtgenote behoorde immers onderdanig aan haar man te zijn en moest doen wat hij zei. Ze mocht in geen geval tegen hem in verweer komen.

Anderzijds verbaasde zij vriend en vijand door de manier waarop zij mannen naar haar hand wist te zetten en er steeds in slaagde zich niet te laten ondersneeuwen door de omstandigheden. Aan bittere kritiek op haar eigenzinnige en zelfbewuste optreden ontbrak het niet, maar daarnaast dwong zij ook bewondering af voor de moedige wijze waarop zij de gevolgen van haar daden aanvaardde en verdroeg. Zij accepteerde de verantwoordelijkheid voor wat zij ondernam.

Vanwege dit alles, nog aangevuld met de schrander tot stand gebrachte huwelijken van vooral haar dochters en een kleindochter, was Eleonore onbetwist de culturele en politieke sleutelfiguur van de 12de eeuw. Als geen ander heeft zij haar stempel op de gebeurtenissen van haar tijd gedrukt.
Niet voor niets noemde een van de eigentijdse kroniekschrijvers haar een 'onvergelijkelijke en weergaloze vrouw'.

(p. 9 - 11.)

Noten

1. Tweemaal in het Nederlands vertaald: In 1981 als Afrekenen met de Middeleeuwen bij het ondertussen verdwenen Orion in Beveren, een tweede keer als De middeleeuwen. Een herwaardering, Ambo, Baarn - Westland, Schoten, 1992, 168 blz.
Andere werken in het Nederlands, onder meer:
De vrouw ten tijde van de kruistochten, Schoorl, Conserve, 1994.
Hildegard van Bingen, Baarn, De Prom, 1996.
Christine de Pisan, Baarn, De Prom, 1997.
terug naar tekst

2. Eleonora treedt eveneens vrij prominent op als oude vrouw in de film Robin Hood (2010) waarin Haar rol gespeeld wordt door Eileen Atkins. Zij komt ook heel even op het toneel bij het begin van de roman over Saladin, Arend.
terug naar tekst


Jos Martens, maart 2013