The Lion in Winter

The Lion in Winter - 2003- 2DVD’s 2004 - speelduur: 160 min - orig. Engelse versie, Ned. ondertitels.

Acteurs: Glenn Close (Eleonora van Aquitanië), Patrick Stewart (Hendrik II Plantagenet), Andrew Howard (Richard Leeuwenhart), John Light (Geoffrey), Rafe Spall (prins John), Jonathan Rhys Meyers (koning Philippe), Julia Vysotsky (Alais), Clive Wood (William Marshall) ...

1173. Koning Hendrik II Plantagenet behaalt een overwinning in een veldslag. Wie zijn zijn vijanden? “Daar is ze!” In beeld komt koningin Eleonora van Aquitanië, zijn echtgenote, in galop, getooid met een Saraceense helm en een oriëntaalse wapenrusting. Haar zoon Richard wil nog verder strijden, maar zijn jongere broer Geoffrey beseft, net als Eleonara, dat de slag verloren is. William Marshall, de trouwe kapitein van Hendrik, neemt de koningin gevangen en brengt haar over naar de burcht van Salisbury, waar ze voortaan moet verblijven.

Dan maken we een sprong van tien jaar. 1183. De koninklijke familie zal het kerstfeest doorbrengen op de burcht van Chinon. Hendrik, zijn minnares Alais en John, zijn jongste zoon arriveren eerst. Alais verbleef sinds haar zevende jaar aan het Engelse hof, als beloofde bruid aan Hendrik III, de oudste zoon, die kort daarvoor, op 11 juni van hetzelfde jaar overleden is. Nu zou zij met haar bruidschat overgeheveld worden naar Richard, de oudste overlevende.

Vervolgens komen Geoffrey toe en Richard. En maakt Eleonora haar allesbehalve onopgemerkte intrede per boot, via de Vienne, een zijrivier van de Rhône.

Ook de jonge koning van Frankrijk, Filips II (de latere Filips Augustus) komt de kerstdagen doorbrengen op Chinon, om met de Engelse koning onderhandelingen te voeren over territoriale geschilpunten, gekoppeld aan het voorgenomen huwelijk van zijn zus en Richard, de troonopvolger. De troonopvolger? Van meetaf aan is het duidelijk dat de zaken niet zo eenvoudig liggen. Hendrik wil dat John hem opvolgt. Tenminste, dat zegt hij. Maar het moet iedereen toch duidelijk zijn dat John, onhandige stoethaspel, allerminst geschikt is om zijn energieke vader op te volgen.

Eleonora wil dat Richard zijn vader opvolgt. En met Alais huwt. Hendrik en zijn in feite verstoten echtgenote zijn aan elkaar gewaagd als het om verfijnde verbale gemeenheden gaat. Daarbij wil Eleonora haar vrijheid terug en haar geliefde Aquitanië, dat nu geregeerd wordt door Richard. En even duidelijk is het dat Hendrik, “de machtigste man sinds Karel de Grote” het niet onder de markt heeft met zijn gewiekste eega en konkelende zonen. Laat staan met zijn minnares; als hij wat moeite en charme aanwendt kan hij die nog wel de baas. Maar of dat ook zal lukken met haar geslepen en koel-berekenende broer, de jonge Franse koning, is nog maar de vraag.

Onder de middelste koepel van de kerk van Fontevraud -in het Frankrijk van de twaalfde eeuw een der grootste en indrukwekkendste monialenabdijen- kunnen we tegenwoordig vier liggende figuren bezichtigen: de resten van oude grafmonumenten. Drie van de beelden zijn gehouwen uit zachte kalksteen: dat van Hendrik Plantagenet, van vaderszijde graaf van Anjou en Maine, van moederszijde koning van Engeland; dat van zijn zoon en opvolger Richard Leeuwenhart en dat van Isabella van Angoulême, de tweede vrouw van Jan zonder Land, die op zijn beurt in 1199 koning werd.

Het vierde beeld, van beschilderd hout, is dat van Eleonora, erfopvolgster van het hertogdom Aquitanië, echtgenote van Hendrik, moeder van Richard en Jan, die op 31 maart 1204 overleed in Fontevraud, waar zij tenslotte was ingetreden.

...

Maar deze bewonderenswaardige liggende figuur vertelt ons feitelijk niets over haar lichaam en gelaatstrekken. Eleonora was al jaren dood, toen het beeld werd vervaardigd. Had de beeldhouwer ooit de ogen van de koningin gezien? In feite is dat van weinig belang: de toenmalige grafkunst bekommerde zich niet om gelijkenis.

(Duby, G., Eleonora, in: Edelvrouwen in de twaalfde eeuw, Amsterdam, Bert Bakker, 1997, p. 13.)

De laatste regels van Georges Duby zouden als motto kunnen dienen voor The Lion in Winter. De film vertoont heel wat overeenkomsten met het grafbeeld!

Laten wij eerst nog even bij Duby blijven. De befaamde Franse mediëvist vervolgt: “De herinnering aan deze vrouw is al vroeg vervormd.” Reeds tijdens haar leven deden allerlei praatjes over haar de ronde. Sommige zijn opgenomen in negen van de ons overgeleverde historische werken, geschreven tussen 1180 en de jaren 1200, die ons nagenoeg alles vertellen wat over haar bekend is. Alle boeken zijn geschreven door mannen, vijf ervan door Engelsen. En die zijn alle het werk van geestelijken en zij plaatsen Eleonora allen in een ongunstig daglicht. In de eerste plaats, omdat het over een vrouw gaat. Voor deze mannen is de vrouw een in wezen slecht wezen, waardoor de zonde en alle bandeloosheid die men ziet in de wereld komt. Daarbij, en dat werd haar vooral kwalijk genomen, had zij twee keer ernstig gezondigd door zich te onttrekken aan de volgzaamheid waaraan de hiërarchische instellingen door Gods wil de getrouwde vrouwen hadden onderworpen. De eerste keer door echtscheiding aan te vragen en te verkrijgen. De tweede keer door aan de voogdij van haar tweede man te tornen en haar zonen tegen hem op te zetten.

Een van de schrijvers, John van Salisbury, is een betere getuige dan de anderen. Hij is een eminente vertegenwoordiger van de humanistische renaissance in de twaalfde eeuw, een scherpzinnig man, en uitstekend op de hoogte. Hij schreef veel eerder dan zijn collega’s, in 1160, amper acht jaar na haar geruchtmakende scheiding van Lodewijk VII. Daarbij was hij ooggetuige van enkele gebeurtenissen, o.a. toen paus Eugenius III in 1149 Lodewijk en Eleonora ontving in Frascati, kort na hun terugkeer uit de kruistocht. De paus praatte hen (voorlopig) een echtscheiding uit het hoofd en verbond hen opnieuw in het huwelijk. Voor John van Salisbury is haar kenmerkende (negatieve) eigenschap haar opstandigheid. Eleonora en Lodewijk waren gehuwd toen hij zestien was en zij dertien. Na haar scheiding van de Franse koning huwde zij zeer snel met Hendrik Plantagenet, heer van Normandië en Anjou, die ditmaal een eind ouder was dan zij en twee jaar later de Engelse troon besteeg.

Dit is de tweede verfilming van James Goldmans successtuk; de eerste, met Katharine Hepburn (Eleonora), Peter O’Toole (Hendrik) en Anthony Hopkins (Richard) dateert uit 1968.

De film is dus gebaseerd op een toneelstuk en dat is duidelijk merkbaar. Dialogen spelen een overheersende rol, ondanks de zeer mooie, verzorgde (en naar wij hopen ook historisch betrouwbare) visuele weergave.

Hoofdzaak is de botsing van karakters, zoals in toneelstukken over familiereünies en afrekeningen; een soort “Who is afraid of Virgina Woolf” in de 12^de eeuw!

Hier gaat het in de eerste plaats om de verbale afrekening tussen de hoofdpersonen: Hendrik en Eleonora. Maar deze primaire confrontatie wordt voortdurend doorkruist door een secundaire met hun kinderen en de minnares en de Franse koning die haar broer is. Zo beklagen de kinderen zich elk om beurt over tekort aan liefde van vooral hun moeder. En is de wereldwijze en cynische Eleonora werkelijk liefdeloos? Of alleen maar te sterk door het leven beproefd? Regelmatig wellen haar tranen op, doch bij voorkeur als niemand het ziet. Zij moet haar imago van sterke vrouw ten alle prijze handhaven.

Dit is echter geen gewone familie. En evenmin een oppervlakkige actieprent. Zodra je begint te volgen, raak je onherroepelijk in de ban van hun optreden. Ze schijnen zich niet bewust van het feit dat hun cynische strategospel om landen en mensen gaat, om de toekomst van miljoenen mannen, vrouwen en kinderen. (De onderdanen komen nooit in het vizier, tenzij als ‘juichend volk’ of als bedienden die eerder behandeld worden als decorstukken dan als personen.)

Noch Eleonora, noch een der anderen is in staat tot waarheid of openheid. Elk van hen speelt zijn cynisch schaakspel, waarbij de woorden dienen om bedoelingen te versluieren. (Misschien zelfs voor degene die ze uitspreekt?) Hamvraag is: wie volgt Hendrik op? Voor ons, die het vervolg van de geschiedenis kennen, levert dit een mooie les op over de bedoelde en onbedoelde gevolgen van woorden en daden. Exemplarisch is de lange scène als elk van de Plantagenets om de beurt de jonge Franse koning opzoekt. En die blijkt, ondanks zijn jeugd, zelfs de oude rot Hendrik de baas te zijn. Wat hier gebeurt, zal het leven van ontelbaar veel mensen beïnvloeden, eeuwen en eeuwen lang!

Je zou kunnen zeggen dat dit eerder een historiserende dan een echte historische film is. (Zo is er een verwijzing naar Shakespeare’s toneelstuk “King Lear” en naar de geslachtsziekte syfilis, die pas vanaf de reizen van Columbus, eeuwen later, in Europa voor het eerst opdook.) Toch krijg je als het ware terloops een massa informatie, zowel zuiver historisch als over de schandaaltjes die over Eleonora reeds tijdens haar leven de ronde deden (en waarvan ze een aantal zelf in de mond neemt).

De decors en kostuums zijn schitterend. In de klederdracht van Eleonora zie je vanaf de eerste beelden oosterse invloeden. Dit wordt pas later geleidelijk aan duidelijk door haar toespelingen op haar eerder huwelijk (met Lodewijk VII van Frankrijk) en op de Tweede Kruistocht. Het geeft je meteen zin om meer te weten over het leven van de hoofdpersonen, om er je historische atlas en je encyclopedie bij te halen.

Of de koninklijke familie al dan niet Kerstmis 1183 gezamenlijk doorbracht te Chinon is niet bekend. We weten dat ze voor het feest vaak samen verbleven op diverse plaatsen in Engeland of in hun gebieden in Frankrijk. Soms waren er meer familieleden aanwezig dan in de film, soms minder. Het paar had acht kinderen en Eleonora had nog twee dochters uit haar vorig huwelijk met Lodewijk VII, de vader van Filips II en Alais. In de film worden nooit andere kinderen vermeld dan Richard, Geoffrey, John en Hendrik III (overleden op 11 juni van dat jaar).

De burcht van Chinon, op de oevers van de Vienne, een zijrivier van de Rhône, was een plaats waar Hendrik Plantagenet vaak verbleef. Hij had de burcht gebouwd: ze markeerde de noordgrens van zijn gebied. Hier overleed hij ook op 7 juli 1189.

Wel vernemen we uit verschillende bronnen (onder andere de biografie van Willem de Maarschalk) dat Hendrik II Kerstmis 1182 met de drie zonen Richard, Geoffrey en Jan doorbracht in Caen, Normandië. Voor zijn vertrek stelde de koning een testament op. In 1183 eiste hij als gevolg daarvan dat Richard afstand zou doen van Aquitanië, ten voordele van John. Richard weigerde. En John, samenzwerend met Geoffrey, viel binnen in het gebied van Richard. Zij bereikten weinig resultaat, omdat de bevolking en vooral de adel aan Richards kant bleef staan. Als reactie viel Richard binnen in Bretagne. Op dit ogenblik greep Hendrik in en riep zijn zoons bij zich, waar ze bleven voor de rest van 1184. Nog werd de opvolging niet geregeld. Het bleef klaarblijkelijk de politiek van hun vader om de kemphanen in het gareel te houden door de onzekerheid over zijn opvolging te handhaven. In maart 1186 (niet Kerstmis 1183) ontmoetten Hendrik en Filips II elkaar om de kwestie van de Vexin (waarover herhaaldelijk sprake in de film) op te lossen. Het gebied was in de handen van Hendrik gekomen als bruidschat van Margaretha, de echtgenote van de jonge Hendrik III. Toen die zijn eega terugzond naar het Franse hof, werd het gebied bij Hendriks vroegtijdige dood omgevormd tot bruidschat voor haar zuster, Alais. Richard en Alais waren voor elkaar bestemd sinds 1161 en de piepjonge bruid was sindsdien aan Hendriks hoede toevertrouwd, een veel voorkomend gebruik in die tijd. De samenkomst van 1186 eindigde in schandaal, vermits Alais ondertussen de maîtresse van de Engelse koning was geworden. Maar meteen was er geen enkel hangend probleem tussen de Franse koning en de zonen van Hendrik opgelost, wat in de toekomst nog voor veel wrijving zou zorgen.

Bij de opstand van 1173 waarmee The Lion in Winter begint, was in werkelijkheid (en in tegenstelling met de film) behalve Richard en Geoffrey ook de oudste zoon Hendrik III, de Jonge betrokken. Eleonora vluchtte na de opstand in de historische werkelijkheid in mannenkleren (o schande voor de kroniekschrijvers!) naar Frankrijk. Haar echtgenoot wist haar in handen te krijgen en sloot haar op in Chinon en tot bij zijn dood in 1189 in diverse andere burchten.

Hendrik III stierf, zoals gezegd op 11 juni 1183. Dit maakt dat de kaarten voor de troonopvolging opnieuw moesten geschud, wat het onderwerp uitmaakt van de film. Hij was in 1168 gehuwd met Margaretha, zuster van Filips Augustus (hij was toen 5 jaar oud, zij 3!). Hij stuurde haar later terug naar haar vader, na geruchten van overspel met William Marschall, die ook in de film optreedt.

In de eerste tien minuten komen we (bijna) alle essentiële elementen te weten over de hoofdpersonen, hun karakter, hun onderlinge verhoudingen. Leg een lijstje aan van de personages en de manier waarop ze voorgesteld worden.

Besteed extra aandacht aan Eleonora en Hendrik. Zij treden elk in twee sequenties op. Vergelijk en bespreek in detail.

Twee of drie fragmenten waarin Hendrik spreekt met zijn minnaresje, de Franse prinses Alais, volstaan om te weten hoe de mannenmaatschappij van zijn tijd dacht over de rol van de vrouw.

Ga na en leg uit. (Volgens de beroemde Franse mediëvist Georges Duby is dit een correcte weergave.)

Die opvattingen verklaren voor een groot deel de houding van Eleonora (als je rekening houdt met haar karaktertekening door John van Salisbury). Leg uit. Steun je argumentatie op de fragmenten die je gezien hebt.

Wat kom je over haar te weten? (Haar uiterlijk laat je buiten beschouwing. We hebben geen idee hoe zij er in werkelijkheid uitzag. Maar zowel de uitspraken van Glenn Close als de kostuums die voor haar in de film ontworpen werden kun je in je bespreking betrekken.)

Een aantal van de schandaalgeruchten over haar neemt de film-Eleonora zelf in de mond. Welke? (hangt af van getoonde fragmenten.)

Het minste wat je over Eleonora kunt zeggen is dat ze een boeiende en controversiële persoonlijkheid is geweest. Zoek na de film meer gegevens over haar leven. (Zie deze bespreking en de bibliografie.)

Er is een sleutelscène die sprekend is voor de onderlinge verhoudingen, maar ook voor de toekomstige politieke ontwikkelingen: de jonge Franse koning Filips II krijgt de Engelsen een voor een op bezoek. Het loont de moeite dit in detail te analyseren.

Nataak: haal er daarna een historische atlas bij die de situatie ca. 1180 tot 1215 weergeeft. Bespreek.

De film speelt zich af in de winter. Dit geeft de cineasten de gelegenheid om heel wat in beelden te vertellen over het wooncomfort in dit seizoen. Werk uit en vergelijk met tegenwoordig.(Bont, ijs in lampetkan…)

In de schoolboeken geschiedenis wordt Hendrik Plantagenet steeds vernoemd samen met Thomas Becket. Zoek op hoe dat in elkaar zit.

Het loont de moeite om een van de nevenfiguren van nabij te bekijken: William Marschall. Ga zijn optreden na in de fragmenten die je hebt gezien. Een sequentie verklaart de toekomstige verhouding tussen hem en Richard Leeuwenhart. Het is historisch correct dat Richard hem niet mocht, doch wel respecteerde. Ga na in het boek van Duby over Willem de Maarschalk wat hij daarover zegt. Klopt dat met het filmfragment?

Ook de grafbeelden die Duby beschrijft zijn op internet terug te vinden. Zoek ze.

Duby, Georges, Eleonora, in: Edelvrouwen in de twaalfde eeuw, Amsterdam, Bert Bakker, 1997, p. 13-28.

Pernoud, Régine, De kruistocht van Eleonora van Aquitanië, in: De vrouw ten tijde van de Kruistochten, Schoorl, Conserve, 1994,, p. 77-93.

Duby, G., Willem de Maarschalk of de beste ridder ter wereld, 1145-1219, Amsterdam-Brussel, Elsevier, 1986.

Duby, G., De zondag van Bouvines. 27 juli 1214: de oorlog in de Middeleeuwen, Amsterdam, Agon, 1988.