Renate Bethge-Schleicher Een artikel over historische empathie.

Albert van der Kaap, Enschede, albert@vanderkaap.org      

Renate Bethge en de Hitlergroet 

Collega Charlotte Simonsz (2009) behandelt in een drie havo klas het nationaal-socialisme. Ze laat haar leerlingen  verkiezingsposters van de NSDAP uit de jaren dertig zien en stelt vragen. 'Wat is de boodschap van deze verkiezingsposter? Op welke doelgroep was deze poster gericht?' De leerlingen bestuderen de posters en overleggen met elkaar. 'Dat is echt dom', roept een meisje, 'Wie trapt daar nou in?' De docent probeert duidelijk te maken waarom mensen in Duitsland in de jaren dertig gevoeleig waren voor de propaganda van Hitler. Zij gaat in op de economische malaise, een falende regering, de vernedering van de Eerste Wereldoorlog en de angst voor het communisme.' Maar de leerling laat zich niet overtuigen: 'Ik vind het nog steeds debiel'.

Dit voorbeeld maakt duidelijk hoe moeilijk het voor leerlingen is zich te verplaatsen in opvattingen en gedrag van mensen in het verleden (historische empathie). De leerlingen in de klas van Simonsz hebben vast allemaal,  op z'n minst in grote lijnen,  kennis van Hitler, het nationaalsocialisme en met de verschrikkelijke gevolgen daarvan voor de wereld als geheel en de joden in het bijzonder. En gewapend met deze kennis achteraf kan de leerling in kwestie zich niet voorstellen dat mensen in de jaren dertig ontvankelijk waren voor Hitlers propaganda.

Als je wilt dat leerlingen zich verplaatsen in de positie van mensen in  historische periodes en daarbij rekening houden met zowel de historische context en de voorgeschiedenis als met mogelijke andere normen en waarden dan is het vaak nodig om te komen tot conceptual change.  Als docent zul je moeten proberen om bestaande gedachten patronen resoluut te doorbreken om het mogelijk te maken dat leerlingen van enige afstand zowel rekening houden met hun eigen opvattingen als die van anderen. 

Helena Schrader deed onderzoek naar het verzet tegen Hitler en interviewde o.a. Renate Bethge-Schleicher. Zij zegt over dillema's als die van Renate: Het is te simpel om, als je niet onder een totalitair regime hebt geleefd, te denken dat het gemakkelijk is om verzet te bieden ​​en te protesteren. We vergeten dat zelfs kleine daden van verzet grote gevolgen kunnen hebben. Een vrouw wier naaste vrienden joden waren nam een ​​baan aan als vertaler bij de Ministerie van Propaganda, omdat het veiliger was "in het hol van de leeuw," Door de plek waar ze werkte, liep ze minder in de gaten en kon ze haar vrienden blijven  bezoeken en hen  verboden geschenken meeenemen, tot het onvermijdelijke moment dat ze werden gedeporteerd.

De Hitlergroet

Decreet van 20 januari 1934
Docenten en studenten begroeten elkaar binnen en buiten de school met de Duitse Groet (Hitlergruß). De leraar gaat aan het begin van elke les voor de klas staan (leerlingen staan) en groet als eerste door het heffen van de rechter arm en de woorden "Heil Hitler". De klas beantwoordt de groet door het heffen van de rechterarm en de woorden "Heil Hitler". De leraar beëindigt de les op dezelfde manier.
.... De niet-Arische leerlingen mogen zelf kiezen of ze de Duitse groet brengen....

In  het geval van het effect van de propagandaposters had een discussie over het dilemma waaraan Renate Schleicher in 1934 werd blootgesteld mogelijk voor zo'n conceptual change kunnen zorgen.
Op de dag dat het brengen van de Hitler groet verplicht werd, 20 januari 1934, kwam Renate hiertegen in opstand. Verontwaardigd dat ze haar leraren iedere ochtend met "Heil Hitler" zou moeten begroeten stormde ze naar huis en kondigde aan dat ze "absoluut weigerde" om "Heil Hitler!" te zeggen.  In Zuid-Duitsland was het gebruik elkaar te begroeten met "Grüß Gott" en Renate zei dan ook tegen haar ouders dat alleen God recht op een dergelijke eerbied. had. 

Haar vader, Rüdiger Schleicher, was in die tijd een hoge ambtenaar bij het Ministerie van Luchtvaart en hoofd van het Instituut voor luchtvaart recht aan de Universiteit van Berlijn. Hij wist dat Renate graag medicijnen wilde studeren. Toen zijn dochter woedend en vastberaden verklaarde 'God niet te beledigen’ door 'Heil Hitler' te zeggen, knikte hij en zei dat ze "oud genoeg was om haar eigen beslissingen te nemen.' Maar, voegde hij eraan toe 'je moet wel bereid zijn om te leven met de gevolgen van je beslissing. Als je weigert te zeggen: 'Heil Hitler' dan kun je van school worden gestuurd en zul je zeker niet worden toegelaten tot de middelbare school. Dat betekent dat je niet naar de universiteit kunt om geneeskunde te studeren. De beslissing die je vandaag neemt zal je hele toekomst beïnvloeden, dus neem een wijze beslissing.' Renate ging de volgende dag naar school en zei ' Heil Hitler' net als alle andere leerlingen.

Welke standpunt zullen leerlingen innemen als ze met het dilemma van Renate worden geconfronteerd?  Hebben ze begrip voor haar keuze of ze zullen haar houding afdoen als karakterloos en opportunistisch?

Mochten leerlingen kiezen voor het laatste dan kan het zinvol zijn wat meer te vertellen over de achtergrond van Renate. Oordelen zij milder als ze weten dat de vader van Renate, net als haar beroemde oom Dietrich Bonhoeffer,  betrokken was bij de aanslag op Hitler op 29 juli 1944 en als gevolg daarvan ter dood is veroordeeld door  Roland Freisler van het Volksgerichtshof, na eerst te zijn gemarteld door de Gestapo. In de nacht van 22-23 april 1945, dus vlak voor het einde van de oorlog, werd Schleicher doodgeschoten.

Mogelijk zullen leerlingen zeggen dat hij pas te laat tot het inzicht is gekomen hoe misdadig het regime van Hitler was. In dat geval kunt u hen vertellen dat  Rüdiger Schleicher  nooit een aanhanger van het nationaalsocialisme is geweest en hij zich juist, zelfs al voor Hitler aan de macht kwam, tegen hem had verzet.

Misschien werkt het nog beter als u in een rollenspel de leerlingen vragen laat stellen aan Renate Schleicher, gespeeld door één van de leerlingen.

Tot slot

Helena Schrader, die Renate Bethge interviewde en van wie bovenstaande informatie over haar afkomstig is, eindigt haar verslag met: de zin: De keuze die Renate maakte was een zeer menselijke beslissing ten gunste van het leven en in de hoop op een betere toekomst. Niemand die niet in haar schoenen heeft gestaan, heeft het recht haar te veroordelen.

Een mooie zin, lijkt me, om de discussie in de klas mee af te ronden.

Referenties

Schrader, H.P. (2009) Dietrich Bonhoefer’s Niece: Renate Bethge. Verkregen op 10 december 2011 van http://www.brandlady.com/Women%20Past/article_2811_Dietrich-Bonhoefers-Niece-Renate-Bethge.html 

Simonsz, C. (2009). Huydecoper onder de loep. Standplaatsgebondenheid onder de loep. Verkregen op 3 januari 2011 van http://igitur-archive.library.uu.nl/student-theses/2009-0901-200206/Huydecoper%20onder%20de%20loep,%20standplaatsgebondenheid%20in%20de%20lespraktijk.pdf

 

Copyright:  Albert van der Kaap, 2011