Puzzelen in het geschiedenisexamen van 2016

Ook historisch onderzoek heeft vaak veel weg van puzzelen, maar je kunt je afvragen of het ook bij het maken van een geschiedenisexamen om puzzelen moet gaan. Mij lijkt dat de nadruk in onderstaande vraag, die zowel in het havo- als vwo-examen van 2016 voorkwam, wel heel erg op puzzelen ligt in plaats van op historisch denken en redeneren.

 

Inleiding op de bron 

Dit puzzelenbegint al in de inleiding op de bron. Een koptische bron beschrijft de verovering van Egypte door de islamitische Arabieren. Lang niet alle leerlingen zullen weten wat kopten zijn en de bedenker van deze opdracht heeft daarop met een noot geanticipeerd: Kopten zijn christenen uit Egypte. Vervolgens wordt er nog aan toegevoegd dat de kopten uit deze bron zich hebben afgescheiden van een andere koptische kerk, namelijk die van Cyrus. Ja en, zou ik als leerling denken, wat moet ik met deze aanvullende informatie en wie of wat is Cyrus? 

 

Maar de inleiding bevat meer informatie over de bron. Deze stamt uit de tijd van de verovering van Egypte. Niet duidelijk is in welke tijd deze verovering plaatsvond (wordt pas in de bron duidelijk). Wel wordt gezegd dat de bron een elfde-eeuwse Arabische vertaling is.

 

Als je al deze informatie tot je hebt genomen (je hebt de bron zelf dan nog niet gelezen), dan weet je als historicus en kenner van de manier waarop examenvragen in elkaar steken, dat er waarschijnlijk een vraag komt over de bruikbaarheid of betrouwbaarheid van de bron en dat de islamtische vertaling van een christelijke bron mogelijk een bepaalde interpretatie bevat die geen recht doet aan de oorspronkelijk bron. Of dat inderdaag het geval is hangt met name af van het antwoord op de vraag of de vertaler er belang bij had om de inhoud oorspronkelijke bron te verdraaien. Een historicus zal dan natuurlijk de oorspronkelijke bron (mits voorhanden) naast de Arabische vertaling leggen. De leerlingen moeten het echter doen met deze ene bron en zullen dus op basis van de inhoud moeten onderzoeken of er reden is voor een verdraaiing van feiten.

 

Dde vraag in het havo-examen blijkt inderdaad betrekking te hebben op de bruikbaarheid van de bron, maar zo niet in het vwo-examen. Daarin wordt gezegd dat uit deze bron twee oorzaken voor de snelle verspreiding van de islam kunnen worden afgeleid. Dat lijkt op zijn minst tegenstrijdig. Als je kunt twijfelen aan de bruikbaarheid van de bron voor de reconstructie van de gebeurtenissen bij de Arabische verovering, omdat deze weergave een erg partijdige indruk maakt, is de bron dan wel bruikbaar voor het reconstrueren van oorzaken voor de snelle verspreiding, zoals vanb vwo-leerlingen wordt gevraagd?

 

De inhoud van de bron 

Dan de bron zelf. Er is sprake van rechtzinnige kopten in Egypte die door Cyrus worden onderdrukt.  Maar wie is Cyrus? Opnieuw een noot die daarover uitsluitsel geeft. Cyrus blijkt een gouverneur te zijn van Egypte. Hij is aangesteld door de christelijke Byzantijnse keizer Herakleios. Onduidelijk is wat het belang is van deze extra informatie die voor leerlingen alleen maar verwarrend zal zijn, omdat zij deze keizer ongetwijfeld niet kennen. Cyrus is niet alleen gouverneur maar ook patriarch (kennen leerlingen dit begrip en is het van belang dat zij dit begrip kennen?) van de koptische kerk van Alexandrië. Leerlingen moeten de conclusie trekken dat de bron afkomstig is van andere christenen dan de christenen van Cyrus en dat dit dus de rechtzinnige christenen zijn, wat rechtzinnig dan ook maar mag betekenen.

 

Gewapend met al deze kennis kan een leerling dan uit de eerste alinea concluderen dat het gaat om de klacht van rechtzinnige kopten dat een groot aantal geloofsgenoten afvallig werden door het optreden van een andere christen, Cyrus. Ondertussen is nog steeds niet duidelijk uit welke koptische richting de bron afkomstig is.

 

De volgende regels zijn duidelijk, moslims veroverden Alexandrië en staken veel kerken in brand. Maar dan de zin: 'Sanutius, een vrome edelman, bracht Amr op de hoogte van de situatie van de patriarch Benjamin, hoe hij uit angst voor de Byzantijnen op de vlucht was geweest.'  Wie is Sanutius? Ja, een vrome edelman, maar van welk geloof. Wie is Benjamin? Een patriarch, een christen dus, maar gevlucht voor Byzantijnen, andere christenen. En waarom gevlucht? Uit het vervolg kun je, met de nodige moeite, afleiden dat Benjamin behoorde tot de rechtzinnigen en dus een vijand was van Cyrus. Benjamin keerde uiteindelijk terug naar Alexandrië, waar Cyrus patriarch was of was geweest, waaruit je zou kunnen concluderen dat, in ieder geval volgens deze bron, de rechtzinnigheid uiteindelijk had gezegevierd.

 

Het antwoord 

Een dan het antwoord: 'De tekst is gekleurd door de Arabische vertaling / is later herschreven in het Arabisch'. Alsof elke vertaling onbetrouwbaar is. Als dat werkelijk zo is, dan heeft elke politieman/vrouw of rechter in ons land een groot probleem als hij bij de ondervraging van iemand die het Nederlands niet machtig is, gebruik moet maken van een tolk.  De veroveraar kan zijn stempel hebben gedrukt op de weergave. Ja natuurlijk is dat zo, maar daar gaat het niet om. Als historicus stel je de vraag of de vertaling aanleiding geeft om te denken dat er bewust mee geknoeid is. Dat lijkt met deze bron niet het geval te zijn. De rechtzinnige christenen hebben een ernstig conflict met Cyrus en vermelden dat moslims de stad van hun vijand, Alexandrië, hebben veroverd en hun kerken in brand hebben gestoken. De moslims hielpen de rechtzinnigen vervolgens om terug te keren naar Alexandrië. Eind goed al goed zou je zeggen. Toen de Arabieren deze bron honderden jaren later lazen hadden zij, lijkt mij, weinig reden om deze niet naar waarheid te vertalen.

 

Geschiedenis-examen 2016 havo en vwo Bron Een koptische 1) bron beschrijft de verovering van Egypte door de islamitische Arabieren. De bron is overgeleverd in een elfde-eeuwse Arabische vertaling, maar stamt uit de tijd kort na de verovering: Door de beproevingen en onderdrukking waaraan Cyrus 2) de rechtzinnige kopten in het geloof blootstelde, week een groot aantal onder hen van het rechte pad af, sommigen uit angst voor vervolging, anderen door omkoping, en weer anderen door overreding en bedrog. (…) Toen zond de vorst van de moslims een leger naar Egypte onder aanvoering van een van zijn trouwe aanhangers, genaamd Amr ibn Al-Asi. (…) En in het jaar 641 veroverden de moslims Alexandrië, verwoestten de muren en staken veel kerken in brand. (…) Sanutius, een vrome edelman, bracht Amr op de hoogte van de situatie van de patriarch Benjamin, hoe hij uit angst voor de Byzantijnen op de vlucht was geweest. Toen liet Amr over alle provincies van Egypte een brief verspreiden, waarin hij schreef: "De plek waar Benjamin, de patriarch van de koptische christenen zich bevindt, valt onder onze bescherming. Laat hem in alle veiligheid terugkeren zodat hij het bestuur over zijn kerk en volk op zich kan nemen." Toen de heilige Benjamin dit vernam, keerde hij na een afwezigheid van dertien jaar in grote blijdschap terug naar Alexandrië, gesierd met de kroon van het lijden dat het rechtzinnige volk had ondergaan vanwege de vervolging door de ketters. noot 1 Kopten zijn volgelingen van de christelijke kerk van Egypte. Deze bron is afkomstig van koptische christenen die zich hebben afgescheiden van de koptische kerk van Cyrus. noot 2 Cyrus is rond 631 door de christelijke Byzantijnse keizer Herakleios aangesteld tot gouverneur van Egypte en patriarch van de koptische kerk van Alexandrië. Havo-vraag Gebruik de bron Stel: je doet onderzoek naar de Arabische verovering van Egypte in de zevende eeuw en je vindt deze bron. Je twijfelt aan de bruikbaarheid van deze bron voor de reconstructie van de gebeurtenissen bij de Arabische verovering, omdat deze weergave een erg partijdige indruk maakt. 2p Geef twee redenen om te twijfelen aan de bruikbaarheid van de informatie uit deze bron door de partijdigheid van de bron. Kern van een juist antwoord is: • De tekst is gekleurd door de Arabische vertaling / is later herschreven in het Arabisch (waardoor de veroveraar zijn stempel kan hebben gedrukt op de weergave) 1 • De bron is afkomstig uit één bepaalde koptische richting (waardoor de andere richting ongunstig kan worden afgeschilderd) 1 Vwo-vraag Gebruik de bron Uit deze bron kunnen twee oorzaken voor de snelle verspreiding van de islam worden afgeleid. 4p Noem beide oorzaken en geef bij elke oorzaak aan waardoor die bijdraagt aan de snelle verspreiding van de islam. Kern van een juist antwoord is: • Uit de bron blijkt dat de christenen onderling verdeeld zijn (in Egypte) 1 • waardoor zij niet één front tegen de oprukkende moslims vormen 1 • Uit de bron blijkt dat de islamitische veroveraars zich tolerant opstellen tegenover de plaatselijke godsdiensten 1 • waardoor het voor de inheemse bevolking gemakkelijker wordt het gezag van de nieuwe heersers te aanvaarden 1