Histoforum

Kingdom of Heaven - VS, 2005- Versies op 1 of 2 DVD's - speelduur: 146 min - orig. versie: Engels, Nederlandse ondertitels. 

Acteurs: Orlando Bloom (Balian), Eva Green (Sybilla), Jeremy Irons (raadsheer Tiberias), Liam Neeson (Godfrey of Ibelin), Edward Norton (koning Boudewijn), Ghassan Massoud (Saladin) 

Regie: Ridley Scott 

Plaats & tijd: Frankrijk en Palestina (Outremer), ca. 1185

Thematiek: geloof en ongeloof, religieuze en culturele verdraagzaamheid versus fanatisme, plicht, ridderlijkheid.

Inhoud

Het verhaal speelt zich af op het einde van de jaren 1180. Een kleine eeuw eerder, in 1099, heeft Godfried van Bouillon Jeruzalem ,,bevrijd''  Sindsdien heerst er een broze maar voorspoedige vrede in het Heilig Land. Saladin (vertolkt door de Syrische superster Ghassan Massoud) en de door lepra aangetaste koning Boudewijn van Jeruzalem (Edward Norton, achter een zilveren masker) zijn gentlemen die dromen van vreedzame coëxistentie. Maar de op geld en macht beluste tempeliers en andere religieuze fanatici dreigen oorlog en verderf te zaaien zodra ze de kans krijgen (zie “bijlagen”). De film van de hand van regisseur Ridley Scott (Gladiator) en met Orlando Bloom in de hoofdrol, vertelt het verhaal van Balian, een gewetensvol man van gewone komaf. Hij heeft net zijn vrouw en kind verloren als hij bezoek krijgt van Godfrey van Ibelin (Liam Neeson) die hem vertelt dat Balian zijn buitenechtelijke zoon is. Godfrey vraagt hem mee te gaan op zijn heilige missie naar Jeruzalem. Wanneer zijn vader voortijdig sterft in een gevecht, erft Balian grond en de titel van baron van Ibelin. In het Heilig Land wordt hij verliefd op de mysterieuze zuster van de koning, prinses Sibylla (Eva Green). Sibylla is gehuwd met de arrogante Guy de Lusignan, die in het geheim samenzweert met de wrede en hebzuchtige Reynaud de Châtillon om de vrede te verstoren. Na een overval op een karavaan moslimpelgrims mobiliseert Saladin. Balian trotseert met een klein detachement ridders het moslimleger, om de gewone mensen de kans te geven zich in veiligheid te brengen. Een aanvoerder van Saladin, die hij eerder ontmoette, spaart zijn leven. De jonge, zieke koning Boudewijn arriveert net op tijd om de belegering van het machtige fort Kerak door de moslims te vermijden. Hij belooft Reynaud te straffen en voert hem mee als gevangene. Kort daarop sterft Boudewijn, en Guy de Lusignan wordt koning van Jeruzalem, als echtgenoot van prinses Sybilla. Nauwelijks vrijgelaten door Guy, overvalt Reynaud andermaal een karavaan die ditmaal toebehoort aan de zuster van Saladin. Hij doodt haar. Ditmaal is er geen weg terug. Saladin valt Palestina binnen. Tegen het advies van Balian trekken de overmoedige christelijke ridders het moslimleger tegemoet. Het Ware Kruis, dat zij met zich meevoeren, zal hen niet redden. Saladin verslaat hen vernietigend bij de Horens van Hattin. (Noch het Ware Kruis, noch de plaats van de nederlaag worden vreemd genoeg in de film uitdrukkelijk vernoemd.) Nu is Jeruzalem zonder ridders. Maar Balian leidt de verdediging met de hulp van heel gewone mensen en weet zolang stand te houden, tot de ridderlijke Saladin hem zeer gunstige voorwaarden aanbiedt. Anders dan bij de verovering door Godfried van Bouillon en de zijnen, mogen de christenen ongehinderd de stad verlaten. 

De Luxe Edition op 2 DVD’s 

De DVD-uitgave bestaat in twee versies: op 1 DVD met alleen de film, of op 2 DVD’s. Wij kochten de versie op 2DVD’s.

Een raad: wij herbekeken de film op ons kleine televisiescherm. Hoewel hierbij een groot deel van het effect verloren gaat, vergeleken met de bioscoop, viel de film ons bij de tweede en derde visie nog meer mee dan die eerste keer! Bij vertoning voor groepen adviseren we zeer sterk een beamer te gebruiken en te projecteren op zo groot mogelijk scherm. 

Op de eerste disk staat de film, met reeds één ‘extra’: ‘Een gids voor de pelgrims’. Wanneer je deze optie inschakelt, vervallen de ondertitels. Je krijgt dan gedurende de vertoning regelmatig een (nogal hinderlijk) tekstscherm met historische commentaar bij de filmscènes, waarbij ook afwijkende interpretaties aan bod komen. De taalkwaliteit is vaak zwak, ook al omdat ze dikwijls te kort is omdat er al een nieuwe sequentie volgt. 

De tweede DVD is bijzonder interessant voor verschillende doelgroepen: leerkrachten, studenten filmopleiding, leerlingen die een taak historische kritiek uitwerken. Ze bevat verscheidene uren aanvullend materiaal. 

- Interactief productieraster. Wanneer je ‘Play all’ indrukt behandelt dit alle problemen in verband met het maken van de film, van script tot afwerking. Blijkt onder andere dat een hele verhaallijn is weggeknipt, die van Sybilla met haar zoontje. Hiervan krijg je enkele fragmenten te zien, maar helaas ontbreekt een selectie ‘Deleted scenes’. 

- Documentaires met

1. Geschiedenis versus Hollywood: is bijzonder interessant. Hier wordt eveneens ingegaan op een aantal aspecten van de ‘making of’. Maar de nadruk ligt op de tegenstelling tussen de historische versie(s) en de fictie in de film. Helaas hanteert deze documentaire van History Channel om de haverklap de bliksemsnelle ‘zoom’, afgekeken van MTV, die voor zo hip en dynamisch geldt, maar ons alleen maar zeer aan de ogen bezorgt en belet om de details goed te zien die we goed willen zien! Is nochtans zeer bruikbaar voor het aspect ‘belegering van een middeleeuwse burcht’. Bewijst tevens dat die wilde verhalen over geheime onderaardse gangen niet steeds uit de lucht gegrepen zijn! 

2. A & E Real: traditioneler gefilmd, maar qua achtergronden veel beter dan History Channel. Behandelt meer in detail de historische feiten die op disk 1 te kort in beeld kwamen, als je de tekstkadertjes inschakelde. Eindelijk, eindelijk krijgen we de Syrische steracteur Ghassan Massoud aan het woord die zo’n indrukwekkende présence neerzette als Saladin. Hij vertelt meer over zijn personage, aangevuld door een Arabische prof aan een Amerikaanse universiteit. Hier echter geen concrete details over belegeringen. 

Deze twee onderdelen dekken in feite de rest van de disk. In een aantal andere hoofdstukjes wordt uitvoeriger ingegaan op onder andere de digitale aanpassingen als de creatie van de volledige stad Jeruzalem enz. Dit had voor ons best nog een stuk uitvoeriger gemogen! Helaas krijgen we nergens echt goed te zien hoe het mechanisme van de ‘blijdes’ (katapulten) werkt. Iets wat niet alleen geïnteresseerde jongeren zal teleurstellen.

Bespreking 

De meningen van de recensenten over “Kingdom of Heaven” waren zeer verdeeld. Mij viel de film enorm mee, omdat ik veel erger verwachtte omwille van de negatieve kritieken. In plaats van een slechte film met goede fragmenten, zoals Alexander, vind ik dit een goede film, met enkele onwaarschijnlijkheden op het microhistorische terrein van Balians leven. Het verloop van het verhaal is voor een groot deel historisch correct. Guy de Lusignan was in de werkelijkheid inderdaad de ijdele dwaas die de slag bij de Horens van Hattin verloor, in de eerste plaats door gebrek aan water, en die door Saladin omgekeerd op een ezel rond Jeruzalem werd gevoerd. De jonge Boudewijn was melaats. De onverantwoordelijke oude ruziezoeker Reinaud de Châtillon overviel een karavaan met daarin de zus van Saladin en werd door Saladin (eigenhandig?) onthoofd. De verdedigers van Jeruzalem kregen vrije aftocht. Maar de film spreekt dan weer niet over het losgeld dat zij Saladin moesten betalen, grotendeels om zijn manschappen tevreden te stellen (zie bijlage 2: “De inname van Jeruzalem”).

Merkwaardig genoeg leken thematiek en inhoud wel ontleend aan de roman Wacht niet op de morgen (1969), een (onderschat) hoogtepunt in het werk van de Vlaamse journaliste Maria Rosseels.  De film van Ridley Scott, “Kingdom of Heaven” , liet de Arabische wereld niet onberoerd. Bioscoopgangers vinden dat hij de Hollywoodclichés aanpakt die de Arabieren en moslims voortdurend als terroristen portretteren. Het beeld dat hij ophangt, is een welgekomen hulp voor wie een gematigde koers aanhangt in de relaties tussen de islam en het Westen. De Libanese schrijver Amin Maalouf, de auteur van Rovers, christenhonden, vrouwenschenners *, vindt dat de film duidelijk tegen het religieuze fanatisme ingaat. ,”Alles wat tegen haat, fanatisme en systematische tegenstelling tussen deze twee werelden ingaat, is welkom”, zegt Maalouf. Nogal wat filmbezoekers in de Arabische wereld denken dat de film kan helpen om de schade te herstellen die Hollywoodfilms de reputatie van de islam toebrachten. In die films zijn volgens hen alleen maar moslimmilitanten te zien die het opnemen tegen Amerikaanse helden. Maar niet alle kijkers in het Midden-Oosten zijn overtuigd. De Libanese academicus As'ad AbuKhalil, woonachtig in Amerika, had problemen met een scène waarin Balian aan de Arabische landbouwers uitlegt hoe ze waterputten kunnen graven om hun land te irrigeren. ”Het was ongelukkig dat net de held van de film, met typisch westerse 'genialiteit', die domme Arabieren leerde hoe ze water moesten opgraven. Alsof ze dat niet eeuwen aan een stuk hadden gedaan.” Inderdaad? Wat hebben de zionistische pioniers in het Palestina van de 20ste eeuw dan gedaan? 

Interview met Ridley Scott 

In 'Kingdom of Heaven' trekt Sir Ridley Scott op kruistocht met een leger geharnaste vedetten, figuranten in maliënkolders en hemels mooie CGI-effecten. Een gesprek met de koning der filmepen over ridderlijkheid, het geheim achter een bevredigende veldslag en kunstige commercie. “Wie een peperdure spektakelfilm maakt in naam van de kunst, is een idioot.” 

Scott's oeuvre is doordesemd van historiek, heldenmoed en ridderlijkheid - denk maar aan “The Duellists”,” Legend” en “1492: Conquest of Paradise” en vooral “Gladiator”, waarmee hij het zieltogende genre van de historische spektakelfilm onverhoopt nieuw commercieel leven wist in te blazen. 

Voor Kingdom of Heaven werden alvast aardse kosten noch hemelse moeite gespaard. Zowel Orlando Bloom, Liam Neeson, Jeremy Irons, Eva Green, David Thewlis, Edward Norton en Brendan Gleeson werden in een harnas gehesen, terwijl het middeleeuwse Jeruzalem met spectaculaire computerbeelden werd herschapen. Tel daar nog eens honderden historisch accuraat uitgedoste figuranten bij, plus een rits exotische locaties in onder meer Marokko en Spanje en je krijgt: een Hollywood-epos dat niet zozeer de Heilige Stad maar wel de box-office wil veroveren. 

Kingdom of Heaven is geen getrouwe reconstructie van bloedige religieuze twisten, maar een fictief coming-of-age verhaal over de jonge Franse wapensmid Balian van Ibelin (Orlando Bloom) die anno 1187 richting Jeruzalem trekt. 

“Natuurlijk is dit geen islamofobe film”, zucht Scott, ongevraagd anticiperend op de nu al aangekondigde controverse. “Integendeel! De moreel zuiverste personages zijn Balian - die pleit voor tolerantie tussen christenen, moslims en Joden en zelfs het bestaan van God in twijfel trekt - én de wijze Saladin, die door de Tempeliers in een oorlog wordt gelokt. De kruistochten vormen niet meer dan het decor. “Kingdom of Heaven” gaat vooral over het aanvaarden van je lot, het nakomen van je plichten en het verdraagzaam zijn tegenover anderen.

Een film van 150 miljoen dollar schept verantwoordelijkheden: zowel naar jezelf als naar je medewerkers en je investeerders toe. Een regisseur zo'n film uitsluitend voor de kunst maakt, zonder aan het publiek of de box-office te denken, is geen idealist maar een egocentrische idioot.” (lacht)  

- Heeft de commercie het toch niet gehaald op de kunst? 

Scott: “Misschien een beetje. Maar films maken is ook veel duurder geworden dan vroeger. Mijn eerste film, “The Duellists”, heb ik gedraaid voor 900.000 dollar, all in. Ik hield er zelf 100 dollar aan over: ik mocht al blij zijn dat ik de film had mogen maken. Het bizarre is dat ik die film toen zowat op mijn eentje heb gemaakt. Niemand van de filmstudio die kwam kijken om te zien of ik die 900.000 dollar - een gigantisch bedrag, dacht ik toen - wel goed besteedde. (lacht) 

Toegegeven: intussen gaat het er allemaal iets minder romantisch aan toe, maar tot nog toe heeft dat nooit tot ruzie of frustraties geleid. Op de set krijg ik nog steeds de nodige vrijheid en bewegingsruimte. Niet omdat producenten me zo aardig vinden, wél omdat ik hun vertrouwen inmiddels wel heb verdiend.” 

- “The Duellists” ging ook over ridderlijkheid, net als “Kingdom of Heaven”. Wat fascineert je zo aan dat thema?

Scott: “Kingdom of Heaven” gaat over tolerantie, terwijl “The Duellists” net over intolerantie ging. Maar beide films trachten wél de krankzinnige mechaniek achter menselijke conflicten bloot te leggen. In “Kingdom of Heaven” bekijk ik het thema van onder naar boven. Balian is een jongen uit de sociale onderklasse, een eenvoudige wapensmid, maar wel één met hersens in zijn kop. Hij leeft ook volgens het credo van zijn vader: “Wat is een mens waard, wanneer die de wereld niet beter tracht te maken.”

Zo iemand beschikt dus over een ridderlijke ethiek, ook al werd hij dan nooit tot ridder geslagen. Hij streeft te allen tijde het goede na en hij houdt een probeert een zekere waardigheid en ingetogenheid in acht te nemen, zelfs in tijden van grote twijfels of bloedige conflicten. Dat klinkt misschien simpel, maar waar vind je zo'n ethische rigueur tegenwoordig nog?  

- Tegenstanders van de film toonden zich alvast bepaald onridderlijk. Ze noemden het 'onverstandig' om binnen het huidige politieke klimaat uit te pakken met een film over 'een religieus beladen onderwerp'. 

Scott: Ach, dat gaat ofwel om mensen die de film niet gezien hebben, ofwel om mensen die het script niet hebben gelezen. En in de meest fanatieke gevallen om een combinatie van beide. (lacht) Maar zo zal je er altijd hebben, natuurlijk. Bovendien: hoe meer je je tegen die fanatici verzet, hoe hoger de vlam opwaait. Mijn reactie is dan ook: schreeuw maar raak. I don't bother. 

- Je liep al lang rond met de idee om een film over de kruistochten te maken, niet? 

Scott: Ja, van bij het begin van mijn carrière, eigenlijk. Als reclameman was ik al ongelooflijk gefascineerd door iconografische personages en door historische verhalen. Voeg daar nog mijn voorliefde voor ridderlijke idealen aan toe, en dan kom je algauw op de kruistochten uit. Als jonge ontwerper en aspirant-filmmaker werd ik ook enorm geïnspireerd door de samurai-films van Akira Kurosawa, die eigenlijk over net dezelfde ridderlijke ethos gaan. 

Een andere inspiratie indertijd was Ingmar Bergman, zeker met zijn ridderfilms “Het Zevende Zegel” en “De Maagdenbron”. Ook die gaan in wezen over rechtvaardigheid, wraak, spirituele zuiverheid en andere morele dilemma's. Toen ik jaren later eindelijk in het filmwereldje belandde, wist ik in elk geval één ding zeker. Ik moest en zou ooit een film maken over existentieel geplaagde, idealistische ridders. 

- Toch ging er uiteindelijk goed twintig jaar overheen. 

Scott: Omdat het er lange tijd naar uitzag dat Paul Verhoeven een film over de kruistochten ging maken. Op de één of andere manier kwam dat project uiteindelijk bij Arnold Schwarzenegger terecht, en die bood het mij aan. Maar dat scenario was niet wat ik zocht - veel te Holywoodiaans naar mijn smaak. Pas toen ik Bill Monahan ontmoette en zijn script las, wist ik dat mijn plannen eindelijk concreet konden worden. Voor alle duidelijkheid: dat was ten tijde van “Black Hawk Down” en dus acht maanden vóór 9/11. (lacht) 

- De kruistochten beslaan meer drie eeuwen. Waarom heb je precies voor deze episode gekozen? 

Scott: “Kingdom of Heaven speelt zich af ten tijde van het bestand tussen de christelijke regenten van Jeruzalem en Saladin, een fascinerende periode van broze vrede, vol politieke intriges. Ik wou een periode die ons de ruimte liet om een persoonlijk verhaal te vertellen dat niet religieus getint was en niet uitsluitend om bloedvergieten draaide. En daarvoor leek dat van Balian van Ibelin ons het meest geschikte. Bovendien wilde ik Saladin er zeker in, nog steeds één van de meest tot de verbeelding sprekende figuren uit de heilige oorlogen. Als politiek, geestelijk en militair leider was hij een ongelooflijk pragmaticus, maar tegelijk had hij een onovertroffen ridderlijke verhevenheid.”

- Heb je de Saladin-biopic van de Egyptische regisseur Youssef Chahine ooit gezien? 

Scott: “Nee. En tijdens het maken van Kingdom of Heaven wilde ik me niet laten beïnvloeden. Misschien maar goed ook, als ik zie maar hoe gevoelig die dingen liggen.” 

- De veldslagen in 'Kingdom of Heaven' ogen alweer erg spectaculair, zoals we dat van jou gewend zijn. Wat het geheim achter een goede veldslag? 

Scott: “Heel simpel: beseffen dat actiescènes en veldslagen ook wel eens saai kunnen zijn. Voor een regisseur bestaat er niks heerlijkers: het is dé gelegenheid om alle registers open te trekken. Maar het publiek voelt er zich vaak murw door geslagen. Dat is de les die ik heb geleerd tijdens “Black Hawk Down”. Die film moest één lang gerekte actiescène worden, dus moest ik af en toe op de rem gaan staan, om er de spanning en het drama in te houden. Anders had het publiek afgehaakt.

Kijk naar “Saving Private Ryan”. 

Geweldige film, natuurlijk, maar die actiescène van 18 minuten in het begin is zo overdonderend dat je de rest van de film naar adem zit te happen. Dat wilde ik bij “Kingdom of Heaven” vermijden. Daarom zijn alle gevechten die je voor het beleg van Jeruzalem te zien krijgt eigenlijk maar schermutselingen. Ik laat ook al meteen enkele kruisvaarders en één van de hoofdpersonages sneuvelen, om de kijkers te desoriënteren en hun nieuwsgierigheid te prikkelen. En ook om duidelijk te maken hoe het er in de Middeleeuwen écht aan toe ging: barbaars en wetteloos. De kruistochten hadden niks met goddelijke idealen te maken, wel met macht- en geldzucht. Een soort kapitalisme avant la lettre, zeg maar.” 

-Het volle gewicht van de film komt op de frêle schouders van Orlando Bloom terecht. Volgens de geruchten werd Bloom je opgedrongen door Fox, omdat hij een jonger publiek aanspreekt dan Russell Crowe - naar verluidt jouw eerste keuze. Klopt dat? 

Scott: “Hmm... een beetje (lacht) Ik geef toe dat ik andere acteurs in gedachten had. Maar Orlando werd me niet opgedrongen door Fox, ze boden me gewoon de kans om hem als leading man te ontdekken in een epische film. Uiteindelijk heeft hij zich ontpopt als de ideale hoofdrolspeler: opvallend rijp en genuanceerd. Hij heeft een geweldige job gedaan en dat méén ik. Ik ben echt apetrots op hem.” 

- Slotvraag. Waarom gaat deze film niet over ons aller Godfried van Bouillon, de kruisvaarder die als eerste Jeruzalem op de moslims heeft veroverd? 

Scott: “Ben je gek? Als er één fanatieke slachter rondliep onder de kruisvaarders dan was het Godfried van Bouillon wel. De bloedbaden die hij heeft aangericht, zijn met geen woorden te beschrijven. Als je daarover een film zou maken, zou het publiek al na de derde scène gaan overgeven. Sorry voor jullie Belgen, maar Godfried was bepaald geen godsvruchtig man.” 

Officiële website van de film:

http://www.kingdomofheavenmovie.com/

Trailers:

http://www.apple.com/trailers/fox/kingdom_of_heaven/


Didactische verwerking 

Sinds 2015 staat op Histoforum Magazine een schat aan materiaal over de kruistochten: een zeer uitgebreide (aanpasbare) PowerPoint Presentatie, de uitgebreide syllabus van een nascholing en drie bijlagen in pdf.   

De film kan uiteraard gebruikt worden uitsluitend voor de geschiedenisles, voor een uitvoeriger project en voor een multimediale vakoverschrijdende leereenheid Nederlands - geschiedenis. We gaan ervan uit dat je in geen van deze situaties de hele film kunt projecteren, al was het maar bij gebrek aan tijd. (Zoals je weet kan dat juridisch eigenlijk ook niet: zie de waarschuwingen bij het starten van videoband of DVD. In het beste geval projecteren we fragmenten, waarbij wij ons kunnen beroepen op het ‘didactisch leenrecht’.)

In het eerste geval gebruiken we het ruiterijgevecht, delen van de belegering van Jeruzalem en minstens een sequentie met Saladin in de hoofdrol. Zelfs hier zou ik minstens enkele leerlingen onderdelen van de kruistochtgeschiedenis laten onderzoeken in een werkstuk.

Voor het werken met historische films in het algemeen verwijzen we naar het artikel van Jan van Oudheusden op deze site of: Jos Martens, Speelfilms en geschiedenis, didactisch verwerkingsmodel. 

In het verleden (voor de film er was) hebben wij herhaaldelijk uitvoerige vakoverschrijdende leereenheden opgezet, (gericht op het onderwijs in België) zowel vanuit geschiedenis in een derde jaar (waar de kruistochten op het programma staan) als vanuit Nederlands in een vijfde of zesde jaar (als ‘meesterproef’ boekbespreking).  In Nederland ligt behandeling van de kruistochten in de brugklas of in de Tweede Fase voor de hand.

Toentertijd konden wij onmogelijk voorzien dat de thematiek van deze boeken (en nu van de film) zo pijnlijk opnieuw in de actualiteit zou komen met de opkomst van zowel het moslimfundamentalisme als gelijksoortige strekkingen binnen het christendom en jodendom. Er is dus zeker een uitvoerige ronde waardeverduidelijking aangewezen, of je nu alleen de film aanwendt, dan wel een uitvoeriger leereenheid opzet. 

Cursorische lectuur of complementair groepswerk in een derde jaar. Ideaal voor samenwerking Nederlands-geschiedenis, bij de behandeling van de kruistochten. Kan voor binnenklasdifferentiatie in niveaugroepen gebruikt worden. Betere lezers lezen De gouden dolk of De langste weg van Paul Kustermans, minder ervaren lezers nemen Kruistocht in spijkerbroek of Oorlog om het graf van Roger Schoemans. Wie minder ervaring heeft met deze manier van werken verwijzen wij naar Concreet werken met historische romans in de klas.  

In een vijfde of zesde jaar werkten we vanuit de meesterlijke roman van Maria Rosseels, Wacht niet op de morgen. Aangepaste didactische verwerking: zie daar.

Richtlijnen om een deel van de leerstof geschiedenis vanuit een jeugdboek te behandelen, biedt:

Snoeckx, D., De kruistochten brachten de middeleeuwse mens in beweging. Een didactische verwerking van het jeugdboek De langste weg van Paul Kustermans, in: DIGO, jrg. XIV, 1990, nr. 2, Themanummer Middeleeuwen, p. 14 – 24.

Voor de historische achtergrond verwijzen we naar de twee bijlagen bij deze bespreking.

Zeer interessant aanvullend materiaal zit in de eerste delen van de BBC – televisieserie De Kruistochten (1995- heruitgezonden 2005), gepresenteerd door Terry Jones (o.a. over bewapening, de houding van de Byzantijnen, het bloedbad in Jeruzalem).

MAALOUF, A., Rovers, christenhonden, vrouwenschenners. De kruistochten in Arabische kronieken, Utrecht-Antwerpen, Kosmos, 1986. 

Je kan, zoals wij deden, groepjes een aangepaste zoekopdracht op het Web laten uitvoeren via referentielijst. Zo kom je tot volgende collectie aan sites die over de kruistochten handelen.

Websites

Bijlagen