The Monuments Men

Een film die in première gaat in de Gentse St.-Baafskathedraal, ongezien!
De openingssequentie speelt zich dan ook af in de kathedraal: de kanunniken en gelovigen hebben de grote, loodzware eikenhouten panelen van het Lam Gods ontmanteld (in 1940?) om ze met vrachtwagens in veiligheid te brengen voor de Duitsers. Later zal blijken dat de reddingspoging mislukte en de betrokkenen gefusilleerd werden.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog vond de grootste kunstroof plaats uit de geschiedenis. De nazi’s roofden in de veroverde gebieden miljoenen kunstwerken voor het Führer Museum van Hitler in Linz, dat het grootste ter wereld moest worden

Prof. Frank Stokes (George Clooney; Ocean's Eleven, Gravity), een kunsthistoricus, poogt de Amerikaanse president Roosevelt te overhalen een speciale eenheid van internationale experts op te richten om in het kielzog van de oprukkende geallieerde troepen die roofkunst op te sporen en vervolgens aan de rechtmatige eigenaars terug te bezorgen. Hij overtuigt Roosevelt met een diavoorstelling (voorganger van PowerPoint) waarbij hij in een apparaat met een schuiflader een voor een zwart-wit foto’s kon projecteren op een scherm. Kernstuk van zijn presentatie is het verdwenen Lam Gods (The Ghent Altarpiece). Roosevelt stemt toe.

Stokes vormt een groepje van Amerikanen, Engelsen en één Fransman. Hij roept de hulp in van onder andere James Granger (Matt Damon, The Bourne Identity) en Richard Campbell (Ghostbusters). In werkelijkheid waren de Monuments Men met heel wat meer en heel wat internationaler samengesteld. Zie lager: The Monuments Men – De realiteit. Na een lachwekkende korte militaire ‘training’ trekken de bedaagde geleerden op pad. Hun taak is niet zonder gevaar, niet in het minst omdat de militaire bevelhebbers te velde, met wie ze te maken krijgen, midden het inferno van het oorlogsgeweld met zijn duizenden gesneuvelden, het belang van hun opdracht niet kunnen of willen inschatten. Zo is er de man, die in het door geallieerden omsingelde Brugge in de O.-L.-Vrouwekerk de Madonna met Kind in veiligheid wil brengen, het enige beeldhouwwerk van Michelangelo dat buiten Italië bewaard wordt. Omdat hij geen steun krijgt sluipt hij op zijn eentje de belegerde stad binnen en wordt in de kerk verrast en neergeschoten door de SS, die het beeld meenemen.

Dit is authentiek: tot het allerlaatste moment bleven de nazi’s voortgaan met Jodenvervolging en kunstdiefstal, waarvoor manschappen en transportmiddelen werden ingezet, die in feite broodnodig waren voor de oorlogsinspanningen.

Ondertussen schakelt de camera een paar keer over naar Parijs, waar de nazi’s de belangrijkste gestolen schilderkunst samenbrachten in het Jeu de Paume (in de Tuileries, vlak bij de Place de la Concorde). Hier krijgt maarschalk Göring de eerste keus: hij zal in de loop van de oorlog niet minder dan twintig keer naar de lichtstad afreizen om zijn buit op te halen.

En hier vertolkt Cate Blanchett (The Lord of the Rings) een belangrijke rol als Claire Simone, curator van het museum. Zij haat de nazi’s en noteert buiten hun weten om nauwkeurig ieder stuk dat meegenomen wordt, met herkomst, rechtmatige eigenaar en bestemming. Dat belet niet dat ze na de bevrijding van Parijs (augustus 1944) opgesloten wordt voor collaboratie met de Duitsers in de gevangenis, waaruit James Granger haar moet bevrijden. Voor de Monuments Men zullen haar notities van onschatbare waarde blijken.

Kenden de Monuments Men succes? In 1977 bezoekt Stokes met zijn kleinzoon Brugge. Beiden bewonderen in de Lieve –Vrouwekerk de Madonna van Michelangelo, in een scène die reminiscenties oproept aan het slot van Saving Private Ryan (1998). 
En het Lam Gods wordt op dit ogenblik (eind 2017) al enkele jaren zeer grondig gerestaureerd.
Ja dus. De omstandigheden van de vondsten in een zoutmijn zijn een historisch dubbeltje op zijn kant. En het loont de moeite meer op te zoeken over die omstandigheden (Zie verder bij Didactische tips).

Bespreking en historische betrouwbaarheid.

Ondanks een keur van eersterangsacteurs, een ongewone, belangrijke, spannende en waargebeurde geschiedenis, flopte de film in de VS. Gelukkig niet in de rest van de wereld. Over het algemeen scoorde hij ook bij ons in de beoordelingen zwak tot slecht en werd meestal afgekraakt. Volgens ons ten onrechte. Wat had je bij dit onderwerp verwacht? Een superheldenfilm? Desondanks verveelt de film geen ogenblik. Integendeel.

In de film vormt Stokes een groepje van 7 experts. In werkelijkheid was de ploeg veel groter en internationaler samengesteld: ongeveer 350 mannen en vrouwen, gerekruteerd uit veertien verschillende landen, met een overwicht uit de Verenigde Staten. De groep droeg officieel de naam Monuments, Fine Arts, and Archives (MFAA). Veel van de vondsten op conto van de film-Monuments Men, komen in feite voor hun rekening. De speelfilm reduceerde en condenseerde noodgedwongen hun activiteiten: zou anders niet te volgen zijn, wegens veel te verwarrend.
Negn Belgen en veertien Nederlanders maakten er deel van uit, ieder stuk voor stuk een autoriteit op zijn terrein. Prof. Paul Coremans zou in de jaren na 1950 een geruchtmakende eerste grote interdisciplinaire restauratie leiden van het Gentse Retabel. Prof. Leo Van Puyvelde (1882-1965), hoofdconservator van de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België was eveneens een internationaal gerenommeerde autoriteit op het gebied van de Vlaamse Primitieven. Hij is de auteur van het eerste ‘serieuze’ boek over dat onderwerp in mijn bibliotheek (De Vlaamse schilderkunst van Van Eyck tot Metsys, 1969. De kleurenfoto’s moesten toen nog afzonderlijk afgedrukt en ingekleefd, zoals later bij de Artis-albums).

De film, gedraaid met een budget van $70 miljoen, raakte in de VS niet eens uit de kosten wereldwijd haalde hij uiteindelijk $155 miljoen. Gelukkig voor George Clooney, die zijn eigen geld gestoken had in deze geëngageerde prent over een onbekend en voor de mensheid zo belangrijk stuk geschiedenis, waaraan Hollywood slechts met lange tanden na veel aarzelen wilde beginnen.

The Monuments Men – De realiteit

Didactische Tips

Waarschijnlijk zullen weinigen de film in zijn geheel projecteren in lesverband. Geen probleem. Als je via Wikipedia bij de film uitkomt, tref je voldoende links naar fragmenten in verschillende talen. Wie dan verder wil: de film kan in zijn geheel bekeken, op verschillende plaatsen zelfs. Ongetwijfeld zal dat voor sommige studenten het geval zijn. We geven geen urls: bij opzoekingen voor deze recensie constateerden we andermaal dat in oudere bijdragen een groot deel van de links verdwenen zijn.

Fragmenten kunnen hun nut bewijzen in diverse didactische omstandigheden en voor diverse vakken. Een kleine selectie:
- Start: mislukte redding van Het Lam Gods.
- De korte sequentie waarin Stokes president Roosevelt overtuigt.
- Bezoek van Göring aan het Jeu de Paume en de reactie van Claire Simone.
- De mislukte poging tot redding van Michelangelo’s Madonna in Brugge.
- De uiteindelijke vondst in de zoutmijn van Altaussee bij Salzburg.
- Slot: jammer genoeg alleen het beeld van Michelangelo, zelfs nauwelijks de kerk en niets over de graftomben van Maria van Bourgondië en Karel de Stoute, wat ruimte laat voor verdere exploratie door studenten.

Vermits Het Lam Gods zowat de rode draad vormt, loont het de moeite hierrond te laten werken. Een goede inleiding: Het Lam Gods – uitvoerig en degelijk Wikipedia- artikel.
Voor CLIL-leraars: bestaat ook in Frans en Engels.

Het Gentse Retabel is niet alleen een onsterfelijk hoogtepunt van de schilderkunst, maar ook als het ware een encyclopedie van het middeleeuwse religieuze denken en wereldbeeld. We gaan ervan uit dat de meeste leerlingen/studenten op dit vlak in één generatie historische analfabeten zijn geworden omdat zij het referentiekader missen. Er zijn heel wat goede naslagwerken. Het volgende vinden we persoonlijk erg bruikbaar: Peter Schmidt, Het Lam Gods, Leuven, Davidsfonds, 1995².
Hoe evalueer je dit? Vraag: Waarom is Het Lam Gods een meesterwerk van symbolisch realisme plus een encyclopedie van het middeleeuwse religieuze denken en wereldbeeld? Motiveer met max. 3 relevante argumenten/concrete voorbeelden uit het retabel. Identificeer 5 heiligen/maagden naar keuze.
Een bron hiervoor is CLAES, J. e.a., Sanctus. Meer dan 500 heiligen herkennen, Leuven, Davidsfonds, 2002, 2de druk, 320 blz.

Een voorbeeld uit de recensie:

Voorbeeld 1. Les over het Lam Gods. Op het onderste middenpaneel schrijden de heiligenscharen diagonaalsgewijs naar het Lam. Onderaan rechts heb je een heilige met kruinschering die een stapeltje stenen draagt in zijn rode dalmatiek, het gewaad van de diaken. (Rood als symbool van het martelaarschap). Die ken ik: St.-Stefanus, de eerste martelaar en daarom gevierd de dag na Kerstmis, gestenigd (vandaar de stenen). Naast hem staat een bisschop met mijter en staf, die een tang met tong in de hand houdt. Vermoedelijk is hem de tong met een tang uitgerukt. Maar wie is hij? In Sanctus vind ik het antwoord. Onder "Tang met tong" tref ik drie heiligen: Lebuinus van Deventer, Livinus van Gent en Leodegard van Autun. Op het Gentse Retabel zal dus naar alle waarschijnlijkheid Livinus (Lieven, Livin) voorgesteld zijn, Ierse bisschop, die in de 7de eeuw predikte in de Zuidelijke Nederlanden. Gestorven ca. 657. Zijn tong werd uitgerukt met een tang en aan de honden gegeven. Wordt gevierd op 12 november (p. 262). En hij blijkt daarbij een der patroonheiligen van Gent. Achteraan rechts heb je een verzameling maagden met de palm van het martelaarschap in de hand. Een van hen draagt een lammetje: een verwijzing naar haar naam in het Latijn, Agnes. Die tweede met haar toren is Sinte-Barbara, door Van Eyck nog eens afzonderlijk afgebeeld in de schitterende tekening in het Antwerpse Museum voor Schone Kunsten. Zij werd door haar heidense vader in een toren opgesloten. Zij is onder andere de patrones van de metselaars, timmerlui, klokkengieters, beiaardiers, architecten, koks en gevangenen en van… de mijnwerkers. Omdat de miniatuurtoren lijkt op een mijnlamp. Zij is tevens de patrones van de brandweerlieden en van alle 'gevaarlijke' beroepen. Feestdag: 4 december (sinds 1969 geschrapt van de officiële kalender!) (p. 264).
Op het uiterst rechtse buitenluik domineert een reusachtige man in een rode mantel het hele toneel. Dat is St.-Christoffel, patroon van de reizigers. De man naast hen, met een schelp op zijn hoofddeksel is St.-Jacob (van de bedevaarten naar Santiago de Compostela).
Meer over Santiago: Zie hiervoor: De Magdalenabasiliek te Vézelay en het middeleeuwse wereldbeeld. p.17 e.v. Drie miljoen passen naar Santiago.

Meer materiaal:

De site Closer to Van Eyck. Ongelooflijk grote resolutie, mogelijkheid om details zeer sterk uit te vergroten.– details over de restauratie.

Over de graftomben in de O.-L.-Vrouwekerk: Karel de Stoute en de Burgunderbeute, p. 11: Dodende tomben.

Belangrijk voor scholen die bijvoorbeeld werken met de leereenheid van Albert van der Kaap
Brugge in de late middeleeuwen. Hier tref je voldoende informatie en aanvullende links.

Museumbezoek: Karel de Stoute en de Burgunderbeute , p. 15 e.v.

Opdracht: Hoe zit het met de roofkunst na meer dan 70 jaar? Nog steeds is niet alles weergevonden en teruggegeven. Terwijl ik dit schrijf lees ik vandaag in mijn digitale avondkrant (2 november 2017) en de ochtendkrant van 3 november een artikel:

De Standaard Avond, 2 november 2017
Schatkamer aan ‘geroofde kunst’ gaat open

In Bonn en Bern openen exposities met een selectie uit de omstreden Gurlitt-collectie. Ze bevat kunst die de nazi’s in beslag namen of ‘ontaard’ verklaarden. Nog maar vijf van de 1.400 werken gingen terug naar de oorspronkelijke eigenaars.


Jos Martens, november 2017