Histoforum
laatste wijziging: 11-08-2012
Stauffenberg. Die wahre Geschichte
Duitsland, ZDF 2008 - DVD - speelduur: 55 minuten -
Duits & Engels - Nederlandse ondertitels
Acteurs:
Peter Becker (von Stauffenberg), Nikolas Reinke (von Haeften), Julia
Brendler (Nina von Lerchenfeld) e.a.
Thematiek:
verzet tegen Hitler, thema van tirannenmoord.
Inhoud
Claus Schenk, graaf von Stauffenberg, werd in 1907
geboren in de aristocratische, katholieke familie Schenk von
Stauffenberg. Hij koos voor een militaire carrière en werd kolonel.
Aanvankelijk was hij gefascineerd door de opgang en het succes van
Hitler, zoals de meeste Duitse militairen. Blijkbaar legde hij vanaf de
veldtocht in Polen (1939) documentatie aan over de moordpartijen van de
Sonderkommandos (speciale
vernietigingseenheden van de SS). Na de inval van Hitler in de
Sovjet-Unie (22 juni 1941) werd hij verbonden aan het hoofdkwartier voor
de strijd aan het oostfront.
Zijn toenemende frustratie wegens de moordpartijen
op joden en Sovjetburgers ontlokten hem tegenover zijn oversten zeer
onvoorzichtige uitspraken over de noodzaak van de moord op Hitler. Voor
zijn veiligheid werd hij “op eigen verzoek” overgeplaatst naar het
Afrikakorps van Erwin Rommel. In Noord-Afrika raakte hij zwaar gewond
bij een aanval van jachtvliegtuigen: hij verloor een oog, zijn
rechterhand en de vingers van zijn linkerhand.
Tijdens zijn revalidatie op het familielandgoed had
hij tijd om na te denken. Uiteindelijk wilde hij dat er een einde kwam
aan de misdaden van Hitler en had daar alles voor over. Zelfs de zorg om
zijn vrouw en zijn vier kinderen kon hem niet meer tegenhouden. Na zijn
herstel werd hij aangesteld tot kolonel bij het reserveleger in Berlijn.
Hij zocht toenadering tot andere samenzweerders. Zij besloten tot een
bomaanslag op Hitler, die door Stauffenberg moest uitgevoerd worden
omdat hij als enige van hen rechtstreekse toegang had tot de zeer streng
beveiligde Führer. Op 6 juni 1944 landden de geallieerden op de kusten
van Normandië. Half juli 1944 werd de toestand van de Duitse legers in
Frankrijk langzamerhand onhoudbaar, mede door dwaze bevelen van Hitler
over “standhouden en allen prijze.” (Zie hierover onder meer op deze
site:
D-Day tot Berlijn.)
Op 20 juli 1944 liet Stauffenberg een bom
ontploffen tijdens besprekingen in de Wolfsschanze (Wolfschans), het
oostelijke hoofdkwartier van Hitler in Rastenberg (het huidige Ketrzyn
in Polen). De aanslag mislukte echter, om een aantal redenen. De kolonel
kon maar één van de twee springladingen activeren en zette de aktetas
met daarin een tijdbom onder de kaartentafel, waarover de officieren en
ook Hitler gebogen stonden. De tafel was echter van zeer dik, stevig
hout gemaakt. Bovendien vond de vergadering niet plaats in een solide
betonnen bunker, maar in een bovengrondse ruimte waarin ook veel hout
was verwerkt, en stonden vanwege de warmte de ramen open.
Nadat de kolonel de tas met de bom bij Hitler op de
grond had neergezet maakte hij zich snel uit de voeten met het excuus
naar Berlijn te moeten bellen. Hij liep echter langs de wachtposten naar
een wachtende auto, en vloog naar Berlijn. Daar zou hij de opstand en
machtsovername in Berlijn en Parijs leiden. De bomexplosie was onderweg
nog hoorbaar geweest en von Stauffenberg en de zijnen meenden dat de
aanslag gelukt was.
De bom ontplofte inderdaad kort na zijn vertrek, en
Hitler raakte wel gewond, maar niet ernstig. Vier officieren werden
gedood. In von Stauffenberg's afwezigheid had een van de aanwezigen
waarschijnlijk de tas per ongeluk doen omvallen en op een andere plaats
neergezet, verder onder de beschermende tafel achter een dikke
tafelpoot. De barak werd vernield, maar de schokgolf had te weinig
kracht om alle aanwezigen te doden.
Doordat Hitler de aanslag overleefde en al vrij
snel op de radio was te horen, mislukten de pogingen om in Berlijn de
macht over te nemen. Stauffenberg en zijn medestanders werden nog
dezelfde dag geëxecuteerd. Ook zijn familie moest zwaar boeten.
| Trailer van Von Stauffenberg |
Docudrama
In juni 2007 reden wij in Berlijn voorbij het
Bendlerblock. Hier was in 1944 het hoofdkwartier van het reserveleger
waarvan Stauffenberg de leiding had. Hier wilde Tom Cruise opnamen maken
voor
Valkyrie, de
bioscoopfilm over von Stauffenberg. Berlijners protesteerden voor het
Bendlerblock omwille van Cruises lidmaatschap van de omstreden
Scientology-secte. (Zij vonden dat dit hem ongeschikt maakt om de rol
van Stauffenberg te vertolken.) Daardoor konden de opnamen pas doorgaan
op 21 september 2007. Precies omwille van de speelfilm werd deze
uitzending Stauffenberg. Die
wahre Geschichte gedraaid. En Canvas, het tweede net van de Vlaamse
televisie zond de documentaire uit naar aanleiding van de release van
Valkyrie in Europa, in
januari 2009.
De film begint met beelden van Hitlers
machtsovername, 30 januari 1933. Opvallend detail: in de hele
documentaire zijn haast uitsluitend kleurenfilms gebruikt, digitaal
zuiver gemaakt. Kleurenfilms, nog maar pas ontwikkeld in die tijd, zijn
nochtans uiterst zeldzaam. Normaal draaide men in zwart-wit. Die
filmbeelden zijn vaak ernstig beschadigd met strepen door het beeld,
veroorzaakt door de mechanische projectie over tandwieltjes en met een
grijze film erover, door ‘de tand des tijds’.
Dit is een
docudrama, een reconstructie met archiefbeelden, officiële
verslagen, foto’s, dynamische stadsplannen en plattegronden, acteurs,
interviews met overlevende kroongetuigen, nagespeelde scènes en
dramatische reconstructies. Dit alles zodanig samengepuzzeld, gemonteerd
en gecomponeerd dat de grens tussen zuivere documentaire en speelfilm
volledig vervaagt. Het is een nieuwe trend die in deze vorm pas populair
werd na 2000. Welke garanties heb je als kijker, als historicus, dan nog
voor betrouwbaarheid van het geheel? Waar begint computeranimatie en
waar houdt realiteit op?
Wat Laurence Rees, de bekroonde cineaste van de
televisiereeks World War II:
Behind Closed Doors, daarover zegt in een interview is perfect
toepasbaar op deze documentaire: “Vroeger was niemand zo tegen dat soort
toneeltjes als ik - ik ben er zelfs ooit in geslaagd de BBC een ban
tegen reconstructies in historische documentaires te laten uitspreken.
Maar tijden veranderen: zowat alle onderwerpen die je met uitsluitend
bestaande beelden kan illustreren, zijn al eens aan bod gekomen. We
hebben ook met goede acteurs gewerkt. […]
Die reconstructies helpen hopelijk ook om kijkers
aan te spreken die anders afgeschrikt worden door de zwart-witbeelden.
Ik heb zelfs ooit een brief gekregen van een kijker die klaagde dat we
altijd in zwart-wit filmden om geld te besparen (lacht). In
werkelijkheid is het net andersom: die oude beelden kosten handenvol
geld. Vooral het Duitse Bundesarchiv vraagt hoge sommen voor beelden die
destijds nota bene in opdracht van de nazi's zijn gefilmd. Frustrerend,
vooral omdat er fantastisch materiaal in hun archieven zit.”
Onder de ooggetuigen zien we vooreerst familieleden
van Stauffenberg: twee zonen, zijn dochter, een neef, vervolgens
wapenbroeders uit Rusland en Noord- Afrika en tenslotte Ewald von
Kleist, adjudant in Berlijn en de laatste nog levende medestander van
Stauffenberg destijds. Onder de externe getuigen noteerden we Richard
Overy (°1947), vooraanstaand Brits historicus, specialist in
geschiedenis van W.O.II & Derde Rijk.
Soms krijg je ‘onderschriften’, identificatie van
de opnamen, bijvoorbeeld bij scènes van Hitler op de Berghof in
Berchtesgaden: “Beelden uit het begin van de oorlog.” Dit is helaas
ongebruikelijk en is ook hier te weinig gebeurd.
Historische exactheid is soms ver doorgetrokken.
Bij het huwelijk van Stauffenberg zie je hem met zijn helm onder de arm
in de reconstructie uit de kerk komen. Net wanneer je denkt: “Dat is
erover, kan niet kloppen”, krijg je archieffoto’s van het huwelijk,
effectief met die helm! Dit alles samengeteld pleit wel voor de
historische betrouwbaarheid van de documentaire.
Didactische
tips
1. Confrontatie met de ‘realiteit’:
boeken,
Wikipedia…
2. Confrontatie en vergelijking met de
speelfilm van Tom Cruise
(2009)
Valkyrie. Wat is er
veranderd/weggelaten/sterker benadrukt dan in de documentaire. Waarom
denk je? Welk effect op de toeschouwers werd daardoor beoogd?
3.
Waardeverduidelijking: in
Stauffenberg tref je het literair-historisch thema aan van de
tirannenmoord.
Vragen aan een klas (al dan niet met het opsteken
van rode en/of groene kaartjes):
-
Wie van jullie vindt dat de moord op Hitler moreel was toegestaan? Wie niet?
-
Daarna wordt aan ieder van de groepen gevraagd om de mening te motiveren.
Je kunt
Actualiseren: de situatie in Zimbabwe en president Mugabe: 3.000
choleradoden in Zimbabwe in januari 2009, een duizelingwekkende
inflatie, miljoenen mensen bedreigd door de hongerdood.
Dit moet uiteraard voorafgegaan worden door
opzoeken van degelijke informatie; daarzonder wordt het “kletsen in het
ijle”, wat uiteraard uit den boze is.
4. Voor wie met deze film wil werken in een ruimere
leereenheid rond Tweede Wereldoorlog en nazisme, verwijzen we naar:
Houd er rekening mee dat sindsdien op deze site heel wat meer boeken en films zijn besproken, die eventueel ook kunnen ingeschakeld worden. Het lijkt me in ieder geval interessant woord en beeld met elkaar te confronteren. Zie op deze site: Films over de Tweede Wereldoorlog.
Met onderstaande zoekmachine kunt u zowel zoeken op het www als binnen deze site en Histoforum