Geschiedenis van België

Caesar was de eerste geschreven bron voor de geschiedenis van de Lage Landen en ook voor die van onze buren Frankrijk, Engeland en Duitsland. Bij gebrek aan andere bronnen, moeten we zelf de onjuistheden, overdrijvingen en mooiere voorstellingen uit zijn dagboeken halen. Hij zorgde dat onze gewesten enkele eeuwen deel uitmaakten van een groot rijk en van de romanisering. Het Latijn werd de schrijftaal en bleef dat vele eeuwen. Falter zegt 12, hij had ook 17 kunnen zeggen. Merkwaardig is dat we die taal nog altijd massaal aanleren. Een andere erfenis is het Frans en de taalgrens, die we vandaag nog kennen in België, Luxemburg, Zwitserland, Italië. Wanneer die grens ontstaan is en waarom hij zo grillig is, weten we niet precies. We weten enkel wanneer staten zoals Frankrijk het Vlaams en het Duits hebben doen verdwijnen.

Falter beweert dat Gallië tussen 200 en 700, in zijn zgn. “dark ages” , er vijf eeuwen lang op achteruitging en evolueerde naar primitievere levensvormen dan in de rest van het Romeinse rijk (30-31).Dit lijkt me een krasse en moeilijk te bewijzen stelling, zeker voor de jaren 200 – 400. Wee hebben geen inventaris van wat er allemaal verwoest werd door de Germaanse invallen en oorlogen.
Van die Germaanse stammen konden enkel de Franken een langdurige koninkrijk opbouwen, met Clovis als belangrijkste veroveraar. Gregorius van Tours beschrijft hun wreedheden en ook de bekering van Clovis tot het christendom. In de 7° eeuw werden onze gewesten opnieuw christelijk dank zij Ierse zendelingen. Ierland had nooit bij het Romeinse Rijk behoord, maar was tussen 430 en 461 bekeerd door Patrick, een rijke Brits-Romeinse edelman (patricius).

Vanaf de 8° eeuw lieten vele koningen in West-Europa zich zalven door bisschoppen of door de paus. Daardoor leek de vorst de uitverkorene van God.
Tijdens Karel de Grote, die 46 jaar lang regeerde(768-814), lagen onze gewesten bij het centrum van de macht (Aken). Falter noemt het onzin hem een vader van Europa te noemen : het woord Europa kwam in toenmalige teksten slechts 1 of 2 keer voor. In zijn tijd doken wel voor het eerst plaatsnamen op die later belangrijk werden : pagus Flandrensis (Vlaamse gouw), pagus Bracbantensis, pagus Hainoensis, naar het onbeduidende riviertje Haine in Hainaut of Henegouwen.
In de 9° eeuw viel het rijk uiteen, o.a. door het Verdrag van Verdun.
De Vikingen teisterden met hun betere schepen heel West-Europa (en ook meer gebieden) en bevorderden het ontstaan van de feodaliteit, de verbrokkeling van het Frankische rijk tot kleine, zeer zelfstandige graafschappen en hertogdommen. Naties of overkoepelende staten waren er nog niet.

Hoofdstuk II gaat over de Westerse beschaving. De auteur ontleedt de inhoud en de herkomst van dat begrip en situeert de wieg in Saint-Omer en zijn benedictijnenabdij. Ze werd gesticht in 630 en was Vlaams tot 1677, behalve tussen 1214 en 1384 (Frans).
Falter legt ook uit waarom daar de wieg stond volgens hem : in de 8° eeuw ontstond daar de combinatie van schapen, wol, lakenproductie, handel , jaarmarkt en indijken van de zee. Saint-Omer was de eerste stad van het graafschap Vlaanderen en het kreeg zijn stadsrechten al in 1127.
Iedereen erkent het enorme belang van de Middeleeuwse abdijen, maar weinigen gaan zover dat ze het ontstaan van de Westerse cultuur hier situeren. Ik vermoed dat de Italianen het hier niet eens mee zijn.
In dit hoofdstuk komen verder aan bod : de lotgevallen van de Lage Landen tussen 900 en 1200, de prinsbisdommen Luik , Trier en Keulen, de graafschappen en hertogdommen, de strijd tegen de zee.
Het graafschap Vlaanderen kende als eerste een grote economische en culturele bloei. Hier ontstond het westerse kapitalisme, aldus Braudel en Falter (86). Tegelijk zegt hij erbij dat de geldeconomie en de financiële technieken in de 12° eeuw uit Italiaanse staatjes zijn binnengebracht. Dank zij een quasi-monopolie van laken, een gesofisticeerd luxeproduct, waren de winsten zeer hoog.

Vanaf de 14° eeuw verhuisde die lakeneconomie en vrije handel naar het hertogdom Brabant, met Antwerpen als wereldhaven. In de 16° - 17° eeuw kwam het graafschap Holland aan de beurt, met Amsterdam als nieuwe wereldhaven. De schilderkunst volgde de vrijemarkteconomie : Vlaanderen, Brabant, Holland, Engeland.

Hfst. III gaat over de strijd om het graafschap Vlaanderen in de 14° eeuw en de Guldensporenslag, waarin een Frans ridderleger verrassend verslagen werd door voetvolk uit Vlaanderen en … uit Namen. Het nieuws verspreidde zich tot in Londen, Firenze en Rome. Ambachten kregen voortaan niet enkel in Vlaanderen, maar ook in Brabant en Luik een rol in het bestuur. In 1328 nam het Franse leger weerwraak in Kassel. Frankrijk kreeg Vlaanderen onder controle.
Dan volgde de 100-jarige oorlog tussen Engeland en Frankrijk, die ook gevolgen had voor de Lage landen. Daar ontstonden steeds meer sociale onlusten in Brugge, Gent en Brabantse steden. Leidende figuren waren Pieter De Coninc in Brugge en Artevelde in Gent. We krijgen hier ook een grote dosis dynastieke geschiedenis te verwerken.

Hfst. IV biedt weer een pak dynastieke geschiedenis, vele adellijke huwelijken, veldslagen en een paar moorden, in dit geval uit de Bourgondische tijd (14° - 15° eeuw).
In de 15° eeuw duikt, in de notulen van de jaarlijkse vergadering van de rijksgroten van het Heilig Roomse Rijk, voor het eerst de term Niederlände op, voor de gebieden rond de mondingen van Schelde, Maas en Rijn.
Door bovengenoemde huwelijken kwam de fusie tot stand tussen Habsburg en Bourgondië. Hun heerser was tegelijk keizer van het Heilig Roomse Rijk. In het geval van Karel V was dat iemand met heel veel banden met Vlaanderen en Brabant : hij was geboren en gedoopt in Gent en hij bracht talloze bezoeken aan onze gewesten. In het onooglijke kasteel van Turnhout kwam hij wel zes keer logeren en jagen.

Hfst. V heet “De tijd van de verwoesting”. In 1555 deed Karel V in Brussel troonsafstand ten gunste van Filips II, die zich verontschuldigde om dat hij geen Frans kon spreken en van zijn broer Ferdinand, die het Duitse rijk kreeg en bewust afwezig bleef. Filips kreeg Spanje, toen het rijkste en machtigste land van West-Europa; verder ook de Nederlanden en enkele Italiaanse staten. Maar de oorlogen met Frankrijk, de Turken, de Engelsen en de opstandige Nederlanders putten de schatkist uit en tastten de macht van Spanje zwaar aan. De opstand van de Nederlanden wordt uitvoerig beschreven. Uit die opstand ontstond in 1648 de “Republiek der Zeven Provinciën”, die een ongekende bloei beleefde in de gouden 17° eeuw. Spanje kreeg rake klappen van concurrent Frankrijk, dat tussen 1659 en 1714 zijn grens steeds verder naar het noorden verschoof, ten nadele van Vlaanderen.
De Zeven Provinciën hielden stand. Lodewijk XIV slaagde er wel in om de Elzas en “Frans Vlaanderen” te veroveren, maar niet de Nederlandse territoria. Zijn oorlogen en verwoestingen hadden veel geld gekost, zowel aan Frankrijk als aan onze gewesten.

Hfst. VI heet : “De gruwelijke modernisering”.
In 1731 verwoestte een brand het roemrijke paleis van de hertogen van Brabant op de Coudenberg in hartje Brussel. Er was helaas geen geld voor de heropbouw.
Rond 1770 bouwde de Oostenrijkse landvoogd Karel van Lotharingen een nieuw paleis voor de Staten van Brabant, het huidige Belgische parlement. Verder ook het Warandepark daartegenover en een reeks klassieke herenhuizen, pleinen en straten. Hij investeerde ook in wetenschap, industrie, wegen en kanalen. De auteur vergeet nog de bossen.

In 1781 bezocht keizer Jozef II, de e opvolger van Maria-Theresia, de Zuidelijke Nederlanden en ook de Noordelijke. Het was het eerste bezoek van een staatshoofd sinds het vertrek van Filips II in 1559. Jozef reisde zes weken door de Nederlanden, in alle soberheid. Hij concludeerde dat hervormingen dringend nodig waren. Hij eiste en verkreeg dat de Hollandse soldaten hun versterkte vestigingen verlieten. In 1782 trokken ze zich terug uit de citadel van Namen, hun laatste bastion.

Maar de zeer rationele, “verlichte” hervormingen van Jozef II stuitten overal op verzet. De reactie was de Brabantse revolutie, die al even aartsconservatief en religieus was als de Iraanse revolutie van 1979. Bij protesten in 1788 vielen doden. Ook in de Noordelijke Nederlanden, Frankrijk en het prinsbisdom Luik heerste een revolutionair klimaat. Op 14 mei 1789 viel de Bastille. Op 26 augustus vluchtte de Luikse prinsbisschop naar zijn collega in Trier. Jozef II stond machteloos : hij kon geen troepen sturen wegens de Turkse oorlog op de Balkan. Vonck, Van der Noot en van der Meersch trokken met 3.000 vrijwilligers vanuit Breda naar Turnhout. Zij joegen er de even talrijke Oostenrijkers op de vlucht (27 oktober 1789). Op 9 november viel de stad in handen van een nieuw Oostenrijks leger. In december 1789 vielen Gent, Mons, Brussel en andere steden in handen van de opstand.
Dan brak er verdeeldheid uit onder winnaars : Van der Noot en de geestelijkheid haalden het met hun conservatieve restauratie op Vonck en Van der Meersch, die wilden vernieuwen zoals in Frankrijk. In januari 1790 werd in Brussel “La République des Etats Belgiques unis” uitgeroepen, naar het voorbeeld van de Unie van Atrecht (1581) en van de VSA (1777).

Op 20 februari 1790 stierf Jozef II op zijn 48° aan tbc. De nieuwe keizer Leopold II, broer van Jozef II, maakte een einde aan zijn oorlog met de Turken en herstelde de orde in de Zuidelijke Nederlanden en in Luik. De Verenigde Belgische Staten hebben dus niet lang bestaan. Onze gewesten kwamen opnieuw bij Oostenrijk, maar ook voor kort. Leopold II stierf op 1 maart 1792, op zijn 44°.
Op 20 april 1792 verklaarden de Franse revolutionairen de oorlog aan Oostenrijk en in november veroverde generaal Dumouriez de Zuidelijke Nederlanden.
In 1793-1794 kwamen de Oostenrijkers nog even terug en keizer Frans II legde in Brussel zelfs de eed af als hertog van Brabant. Daarbij erkende hij de Blijde Inkomst. Het was geleden van Filips II in 1549 dat zoiets nog gebeurd was.
Maar de Fransen kwamen terug en vanaf 1794 begon hun goed georganiseerde uitbuiting van onze gewesten. Nooit eerder was hier zoveel gestolen : levensmiddelen, paarden, lederwaren, lakens, kunstwerken, schilderijen, oude handschriften, geld, soldaten. Wat een verschil met de Oostenrijkers! In 1795 volgde de annexatie van de Oostenrijkse Nederlanden plus het prinsbisdom Luik bij Frankrijk.

Van dan af veranderde bijna alles: de geografische indeling, de juridische organisatie etc. Het verzet van de onteigende clerus kon niet baten: opstandelingen werden gedeporteerd naar Guyana, Île de Ré of Île d’Oléron. Vaak overleefden ze deze verbanning niet. Ook de Boerenkrijg maakte geen kans.
Napoleon verzachtte de repressie en stopte de vervolging van priesters.

De economie kroop uit het dal, mede dank zij de Britse immigranten William Cockerill(1797), zijn zonen John en James en Lieven Bauwens, die in 1798 een spinmachine uit Manchester naar Gent smokkelde. De economische heropbloei was nodig na de gruwel en het verlies aan inwoners van de vorige jaren: Luik was tussen 1790 en 1798 teruggevallen van 50.000 op 12.000 inwoners. In 1811 waren het er weer 48.500. Brussel zakte van 75.000 inwoners tijdens Jozef II naar 66.000 in 1800 en steeg opnieuw naar 75 in 1815.

Napoleon bezocht onze gewesten in 1803 en 1810. De eerste keer werd hij goed ontvangen, de tweede keer minder wegens zijn conflict met de paus, de hoge oorlogsbelastingen, het continentaal stelsel, het verlies van de textielexport naar Spanje door de oorlog aldaar en de dienstplicht , waardoor in 1813 ongeveer 160.000 soldaten ver van hier zaten te vechten.  In 1815 was de bevolking de Fransen dan ook meer dan beu.

De nieuwe staat

In 1815 werden de Zuidelijke Nederlanden verenigd met het nieuwe koninkrijk Nederland, de opvolger van de Republiek.  Koning Willem deed zijn best om de bevolking voor zich te winnen. Op 21 september 1815 legde hij op het Brusselse Koningsplein de eed op de nieuwe grondwet af. Hij investeerde veel geld in de economie van het zuiden, maar Holland bleef dominant in de regering en bij de beste benoemingen.
Het verzet van de katholieke kerk was groot: ze was boos omdat echtscheiding toegelaten bleef, de staat het onderwijs zou inrichten en zich zou bemoeien met de kerkelijke benoemingen. De economie herstelde zich, meer in het zuiden dan in het noorden, mede dank zij de actieve inzet en de investeringen van Willem.
Toch kwam er verzet van de liberalen uit het zuiden tegen zijn Verlicht despotisme. In aug.-sept. 1830 ontstonden rellen in Brussel. Het leger van Willem kreeg de bevolking niet meer onder controle. De grootmachten Engeland en Frankrijk, die sinds de slag van Bouvines in 1214 in conflict lagen over de Zuidelijke Nederlanden, zorgden dat België onafhankelijk kon worden.
Leopold mocht koning worden en legde op 21 juli 1831 de eed af op de nieuwe grondwet. De grootmachten dachten dat het kleine en zwakke België maar korte tijd zou bestaan. Talleyrand voorspelde dat het spoedig als een rijpe vrucht in de schoot van Frankrijk zou vallen. Natiegevoelens waren er nog niet. In 1859, na 28 jaar, schreef de vooruitziende Leopold I nog: “La Belgique n’a pas de nationalité et , vu le caractère de ses habitants, ne pourra jamais en avoir”(302). Hij meende dat men de Belgen wel een beetje, maar nooit met enthousiasme in hun land zou kunnen doen geloven.

Falter had zijn boek misschien beter genoemd : een land zonder natiegevoel. Leopold en zijn regeringen hielden de wankele constructie overeind, o.a. met het ontwikkelen van handelsrelaties en de aanleg van spoorwegen.
In de jaren 1845-1848 teisterde een zware economische crisis Europa en België : een aardappelziekte veroorzaakte misoogsten; de industriële revolutie in de textiel deed vooral in Vlaanderen de huisnijverheid verdwijnen. In 1846-1847 was er massale hongersnood.
Maar de regering Rogier slaagde erin de Parijse revolutionairen van 1848 buiten België te houden.
In 1863 kon de regering de Scheldetol afkopen. België ontsnapte ook aan de dreiging van Napoleon III en bleef buiten de Frans-Duitse oorlog van 1870, i.t.m. 1914 en 1940.
Leopold II (1865-1908) financierde Stanley in Congo en slaagde erin er een privéstaat van te maken. De rubberproductie voor banden van fietsen en auto’s bracht veel geld op, waarmee in Brussel en elders monumentale bouwwerken opgericht werden en ook het enorme goederenstation Thurn und Taxis(1905). Koloniale waren werden aangeleverd vanuit Antwerpen en vanuit het koninklijk pakhuis per spoor verdeeld over heel Europa. De periode van 1895 tot 1814, de belle époque, was er één van hoogconjunctuur en beginnende internationalisering en globalisering.

Rond 1900 ontstond internationaal protest tegen de harde methodes van de Force publique in Congo. De bevolking werd er gedecimeerd, mede door een epidemie van de slaapziekte. Enkele miljoenen mensen stierven.
In 1905 vierde België zijn 75-jarig bestaan. Toen was het met 7,6 miljoen inwoners de vijfde economische macht ter wereld, met de grootste haven van Europa, belangrijke wetenschapsmensen zoals Solvay, Quetelet, de Gerlache, art nouveau kunstenraars, “Vlaamse” , maar in het Frans schrijvende auteurs zoals Maeterlinck en Verhaeren, ingenieurs die de metro bouwden in Parijs en tramlijnen in Caïro, Sint-Petersburg en Shanghai. Al deze factoren riepen een oprecht nationalisme in het leven, groter dan hetgeen na 1830 gecreëerd was door gesubsidieerde schilders, beeldhouwers van grote standbeelden in Brussel, Antwerpen, Gent, Brugge, Tongeren en latere historici zoals Pirenne(1900-1914).

Maar de eerste liberale natie in Europa erkende heel laat de sociale problemen en de noodzaak om het stemrecht te verruimen tot arbeiders (1893/1919) en tot vrouwen (1948).
Dat gebeurde pas onder druk van bloedige stakingen, de 1° W.O. en de koningskwestie.
Destrée signaleerde in 1912 nog een ander groot probleem : de kloof tussen Vlamingen en Walen. En dan was er ook nog de verfransing in Brussel en in Vlaanderen, de achterstand van Vlaanderen op vele terreinen, het opkomend flamingantisme en Vlaams nationalisme.

1° W.O.
De 1° W.O. was voor het kleine België een drama, dat vele doden, gedeporteerden en vernielingen met zich bracht. Vooral het afbranden van de Leuvense lakenhalle / bibliotheek uit de 13° eeuw met zijn middeleeuwse handschriften en wiegedrukken en het dapper verzet aan de IJzer haalden de Europese en Amerikaanse kranten. Koning Albert speelde als legerleider een belangrijke rol. Gelukkig volgde er na de oorlog geen koningskwestie, want hij had, zoals Leopold III in de 2° W.O., onderhandeld met de Duitsers.
De gevolgen van de oorlog waren zwaar voor heel Europa en in mindere mate voor de wereld. Op de conferentie van Versailles toonde de Belgische delegatie enige hybris : ze wilde Nederlands Limburg en Zeeuws Vlaanderen aanhechten, hoewel Nederland neutraal was tijdens het conflict en honderdduizenden Belgische vluchtelingen had opgevangen. Ze aasde ook op het Groothertogdom Luxemburg en op Eupen-Malmédy. De Belgen moesten tevreden zijn met dit laatste en met Rwanda en Burundi.
De beurscrisis van 1929 zorgde opnieuw voor veel ellende. Na de Bormsverkiezing en als gevolg daarvan de vernederlandsing van de Universiteit van Gent, kon de regering zich vijf jaar lang bezighouden met de crisis, die zowel economisch (faillissementen ) als politiek was. Hierdoor konden extremistische partijen zoals het VNV, Rex en de KP goed scoren. Het kwam ook tot wrijvingen tussen de regering en koning Leopold III, o.a. over de houding tegenover Frankrijk en tegenover Hitler.

2° W.O.
Tijdens en na de oorlog escaleerde dit conflict en bleef het tot 1950 de gemoederen beroeren.
Omdat de Duitsers hier veel weghaalden, werd de bevolking op rantsoen gezet. VNV en Rex collaboreerden volop met de bezetter, ook bij de razzia’s op joden en bij het leveren van Oostfronters.
Een kleine 100.000 Belgen stierven een gewelddadige dood, maar het productieapparaat en de infrastructuur bleven bijna ongeschonden. Elders in Europa was er veel meer verwoest.
Na de oorlog werd België geteisterd door andere zaken : de repressie, stakingen, koningskwestie, begin van de Koude Oorlog, het vastleggen van de taalgrens.

Er waren ook positieve gebeurtenissen : de muntsanering, het sociaal pact, de kolenslag, de EGKS, de economische heropleving tussen 1959 en 1971.
De repressie en de nederlaag van de Vlamingen bij de Koningskwestie leidden opnieuw tot het geloof dat de Vlaamse eisen, ondanks de Vlaamse meerderheid, niet binnen België opgelost konden worden en tot het ontstaan van de Volksunie. Deze verdween in 2002, maar werd opgevolgd door NVA, dat momenteel de grootste partij van België is.

De staatshervormingen van 1970 tot 2012 moesten de communautaire problemen oplossen. Falter bespreekt ook de moeizame regeringsvormingen van de laatste tien jaar en de schijnbaar onstuitbare opgang van NVA.
Wereldwijd was de val van het Oostblok de meest spectaculaire gebeurtenis. Even indrukwekkend was en is de technologische revolutie. Met een tweet verneemt heel de wereld binnen een uur wat er gebeurt. Een ander schokkend fenomeen is de massale en ongecontroleerde immigratie, die in West-Europa de sociale voorzieningen doet exploderen en het veiligheidsgevoel doet dalen. De snel-Belg-wet, die hier niet vermeld wordt, zorgde op haar ééntje dat er tussen 1999 en 2012 550.000 vreemdelingen de Belgische nationaliteit kregen, zonder enige voorwaarde van integratie of goed gedrag.

De financiële crisis van 2007 tot nu maakte een pijnlijk einde aan de groei van de Westerse welvaart. Eerst gingen banken over kop, zonder dat er ook maar één bankier gestraft werd. Dan dreigden landen failliet te gaan. Het heeft gevolgen voor heel de E.U en heel de wereld. Is dit de chaos die de auteur beloofd had ? Enkel innovatie en een hogere efficiëntie kunnen een collectieve verarming nog even tegenhouden.

Beoordeling

Falter is enorm belezen en durft geregeld een persoonlijke visie naar voor te brengen. Meestal is die visie ook gefundeerd. Hij heeft een knap, pittig en zeer lezenswaardig overzicht samengesteld van de Belgische geschiedenis en dit in Europees en vanaf de 19° eeuw ook in mondiaal kader. Die verruiming is terecht : de Europese grootmachten hebben onze geschiedenis grondig beïnvloed en ze hebben België mee gecreëerd.
Falter beheerst alle tijdperken, van oudheid tot nu en kent ook overal monumenten en andere kunstwerken die ervan getuigen.

Hij constateert terecht dat nationale trots nog steeds geen eigenschap is van de Belgen, behalve als ze een wereldtitel halen, en dat de kloof tussen de landsdelen heel groot blijft. De communautaire kwesties blijven veel energie opslorpen. De laatste regeringsvorming van 540 dagen is daar het pijnlijkste bewijs van. In Zwitserland lukt de confederale samenwerking wel, volgens Falter omdat ze van onderuit is gegroeid. Ik zou het eerder anders verklaren : in Zwitserland respecteren en spreken de politici elkaars taal en houden ze zich aan de taalgrenzen. De financiële transfers zijn er ook kleiner.
Met de titel worstel ik nog altijd : sinds 1920 liggen de grenzen van België even vast als die van de meeste andere landen, behalve onze interne taalgrens. Een andere ondertitel kan in de toekomst misschien wel uitkomen : “Een geschiedenis zonder Belgen”. Maar dit scenario wordt al lang voorspeld. Talleyrand, die in 1830 in naam van Frankrijk onderhandelde met Engeland, Pruisen, Oostenrijk en Rusland over het ontstaan van België, zei toen al : “Er zijn geen Belgen, ze waren er nooit en ze zullen er nooit zijn”. In zijn ogen zou België vanzelf een onderdeel van Frankrijk worden.  In 1912 deed Jules Destrée nogmaals een vergelijkbare uitspraak. Maar het wankele België blijkt telkens genoeg veerkracht te bezitten.

Nog een paar details : de auteur zegt dat Joris van Severen(364) in 1940 door Franse soldaten werd gedood omdat ze in paniek waren voor de Duitse opmars. Er is ook een andere versie, nl. dat die soldaten dronken waren, een vrouw (Gaby Warris) wilden doodschieten en dat Van Severen zich aanbood in haar plaats.
Op p. 393 beweert hij dat jonge Vlaamse professoren uit eigenbelang hun Leuvense studenten aanmoedigden om te protesteren tegen de aanwezigheid van de Franstaligen. Ik was toen student, maar heb dat nooit meegemaakt of gehoord. Op p. 395 gaat het over de “gouden jaren ‘60”, maar de Belgen waren toen veel minder welvarend dan in de laatste 20 jaar.
Tot slot : bij de vele erfopvolgingen van vreemde vorsten, graven en hertogen hadden gerust wat stambomen en zeker een aantal landkaarten mogen staan.

De geduldige en volhoudende lezer zal van dit boek genieten. Het is zijn prijs meer dan waard.

 

Referentie

 

Rolf Falter,  België. Een geschiedenis zonder land.  Uitgeverij De Bezige Bij, Antwerpen / Amsterdam, 2012. 461 p.; literatuur, register.  ISBN  978 90 8542 344 7; € 22,50.

  

Jef Abbeel, augustus – september 2012