Congo: kolonisatie en dekolonisatie

De samenstellers van dit didactisch dossier hebben archiefmateriaal bijeengebracht, afkomstig van zowel Europeanen als Afrikanen. Ze vermoeden wel dat een gelijkaardig dossier er anders uit zou kunnen zien, als het in Congo samengesteld zou zijn en louter door Congolezen.
Hun bedoeling is om leraren en leerlingen te doen werken met en nadenken over een veelheid van historische bronnen.

Deel I is een lange tijdlijn, waarop één balk de gebeurtenissen in de wereld weergeeft, de volgende in Afrika en de onderste in Congo. Ze gaat ver terug in het verleden, nl. tot 25 miljoen jaar geleden.
De Europese aanwezigheid in Afrika begint met de Portugees Diego Cao, die in 1482 als eerste westerling de monding van de Congostroom bereikt en het gebied meteen opeist voor Portugal.
In 1494 verdelen Portugal, Spanje en de paus de wereld in een Portugees en Spaans deel. Maar de Fransen, Nederlanders en Britten storen zich niet aan dit Verdrag van Tordesillas en bouwen ook forten en factorijen op de kusten van Senegal, Congo en Angola, om er slaven weg te halen voor hun plantages en mijnen in hun Amerikaanse kolonies.
Het eerste slavenschip bereikt Amerika al in 1498. In 1514 worden de eerste Congolese slaven weggehaald. In de 17° en 18° eeuw bereikt die Atlantische slavenhandel zijn hoogtepunt.
Het binnenland blijft dan nog terra incognita.

In de 19° eeuw dringen Arabo-Swahili vanuit Oost-Afrika, het huidige Kenia en Tanzania, door tot het noorden en oosten van het Congobekken. Ze halen daar ivoor en slaven voor de Arabische en Aziatische markt. Ze maken zich ook meester van de maritieme handelscorridor die Egypte via Zanzibar verbindt met Mozambique.

In 1816 leidt de Engelse ontdekkingsreiziger Tuckey de eerste wetenschappelijke expeditie op de Congostroom. In 1833 en 1848 schaffen resp. Engeland en Frankrijk de slavernij af in hun kolonies, m.a.w. 30 en 20 jaar voordat ze afgeschaft zou worden in de VSA.
In de tweede helft van de 19° eeuw trekken Europese expedities binnen in Midden-Afrika via de Swahili-karavanen. Afrikaanse gidsen en dragers, met grondige kennis van het terrein, vergezellen hen. Zij dragen in grote mate bij tot het verwerven van wetenschappelijke en strategische kennis over Afrika.
Er wordt niet bij verteld in welke taal die mensen met elkaar communiceren.

De bekendste expeditie is die van de Brits-Amerikaanse journalist Henry Morton Stanley. Na zijn ontmoeting met de verloren gewaande Livingstone in 1871, doorkruist hij Midden-Afrika van Oost naar West (1874-1877) en brengt hij de volledige bovenloop van de Congostroom in kaart. Rond 1875 hebben de Arabo-Swahili-handelaars een grote economische en militaire macht. Ze domineren de gebieden en volkeren van de Afrikaanse Oostkust tot diep in het Congobekken.

In 1860 verklaart kroonprins Leopold aan minister van financiën Frère-Orban : “Il faut à la Belgique une colonie”. Dit vormt de eerste aanzet tot de latere kolonie. In 1876 organiseert koning Leopold II de Internationale Geografische Conferentie in Brussel. Daar wordt de Association internationale africaine(AIA) opgericht.
In 1885 wordt in Berlijn het verdelingsverdrag ondertekend en de “onafhankelijke” Congostaat erkend en toegekend aan Leopold. Al in 1886 volgen de eerste Belgische missionarissen, in 1888 krijgt de Congostaat een administratieve opdeling en een “Force publique” (politie plus leger). Vanaf 1891 volgt een scheepvaartverbinding tussen Matadi en Antwerpen. Er komen oorlogen met de Arabo-Swahili om de macht over Oost-Congo. Een aantal stammen komen in opstand. In 1907 wordt de eerste diamant gevonden in Kasaï. In 1908 ontstaat Belgisch Congo door de annexatie van de onafhankelijke Congostaat. In 1915 wordt uranium ontdekt in Shinkolobwe, Katanga. In 1917 wordt de eerste Congolese priester gewijd.  In 1921 krijgt België het mandaatgebied Ruanda-Urundi erbij. In 1930 wordt een fonds opgericht voor medisch onderzoek en in 1933 een landbouwinstituut.

De militaire opstand van 1944 krijgt een grote weerslag bij de Congolese evolués . Dit is de toplaag, die materiële welstand heeft, een speciale pas heeft en een statuut dat aanleunt bij de Europeanen en rond 1960 de politieke elite levert. In 1946 krijgen de arbeiders hun vakbond. In 1951 richt Joseph Malula, de latere kardinaal, het tijdschrift “Conscience africaine” op. In 1954 bouwt de Katholieke Universiteit van Leuven in Leopoldstad (nu Kinshasa) Lovanium, lange tijd de mooiste universiteit van Afrika.
Kort daarna bouwt de vrijzinnige Belgische regering in Elisabethstad (nu Lubumbashi ) een rijksuniversiteit.
1955 is een belangrijk jaar voor Congo en Ruanda-Urundi, met de reis van koning Boudewijn en het Dertigjarenplan van Jef Van Bilsen. In 1956 reageert het Abako hierop met zijn eis om onmiddellijke onafhankelijkheid. In 1957 volgen de eerste verkiezingen in de grote steden, in 1959 de eerste rellen.

In 1960 is het dan zover : Congo wordt onafhankelijk. Dit gaat gepaard met de bekende toespraken van koning Boudewijn en van Lumumba, een muiterij van het leger, de kortstondige afscheiding van Katanga en Zuid-Kasaï, de eerste staatsgreep van Mobutu en op 17 januari 1961 de moord op Lumumba. In 1963 volgen opstanden van de Mulele- en Simba-rebellen. De leider van de Simba’s wordt ontvangen door Mao.
In 1965 pleegt Mobutu zijn tweede staatsgreep en neemt de macht tot 1997.
In 1974 nationaliseert hij alle bedrijven en instellingen. Dit loopt uit op een fatale mislukking. De economie stort in elkaar, corruptie en zelfverrijking woekeren op alle niveaus en vooral aan de top, de gewone Zaïrezen gaan er dramatisch op achteruit.
De genocide in Rwanda (1994 e.v.) leidt in 1998 tot gewapende conflicten in Oost-Congo, die voortduren tot vandaag.

Deel II (“Vier grote periodes”) focust op een aantal thema’s uit de geschiedenis en de politiek: de ontdekkingstochten van Stanley, het imperialisme van Leopold II, de koloniale conferentie van Berlijn, kenmerken, grenzen en politieke organisatie van de onafhankelijke Congostaat, het indirect bestuur met gewestbeheerders en medewerking van de traditionele stamhoofden, de dekolonistie en onafhankelijkheid.

Deel III (“Thematische benadering”) behandelt economische onderwerpen :
de ontginning van gronden voor de landbouw, de gewelddadige rubberteelt, de winning van palmnoten en palmolie, het systeem van de verplichte teelten, het Nationaal Instituut voor Landbouwkunde, de mijnbouw (koper, diamant, uranium), de Compagnie Maritime Belge (CMB), de macht van de Société Générale, het dagelijks leven in de arbeiderswijken.

Er zijn ook hoofdstukjes over energie, transport, wonen, consumptie, werkgelegenheid, levensomstandigheden van de Belgen op het platteland, katoenteelt, missies, religies, kimbangisme (van de “profeet” Simon Kimbangu), onderwijs, gezondheidszorg.
Opmerkelijk hierbij is dat koning Albert I en koningin Elisabeth optreden als vurige pleitbezorgers van een ethische kolonisatie, met medische zorg voor iedereen(p.61).Slaapziekte, lepra, malaria e.a. kwalen worden met succes bestreden.
Het basisonderwijs, vooral in handen van katholieke missies, bereikt in 1960 heel Congo en zorgt ervoor dat 40 % van de bevolking gealfabetiseerd is, het tweede beste resultaat van heel Afrika, dat op dat moment nog voor 90 % analfabeet is. Maar te weinig Congolezen kunnen naar de middelbare school gaan en in 1960 tellen de universiteiten van Kinshasa en Lubumbashi slechts 29 afgestudeerde Congolezen. Tel daar nog enkele tientallen bij die aan Belgische universiteiten afstudeerden.

Er is ook een hoofdstuk over “overheidsagenten”, een niet-bestaand woord voor politieagenten en soldaten. Hun opleiding is in handen van religieuze congregaties, toch wel opmerkelijk. Geregeld komen zij in opstand : 1895, 1900, 1944, 1959. Ook bij de gewone bevolking is er dikwijls verzet.

Er is ook een te korte paragraaf over het lot van de onwettige kinderen van blanke kolonialen met Congolese vrouwen. Ze worden door geen van beide gemeenschappen erkend en vaak opgevoed door religieuze congregaties.

Blanken en zwarten leven grotendeels gescheiden. Zoals in de meeste kolonies van Afrika, is er een “colour bar”, maar die is niet vergelijkbaar met de Zuid-Afrikaanse apartheid. Dit verandert pas in de jaren ’50, wanneer de Congolese elite gelijke rechten opeist.
We krijgen ook een portret van het bruisende leven in Leopoldstad in de jaren ’50.

Deel IV heet “Beeldvorming”.
Hier komen aan bod : geografische kaarten van Afrika, vanaf de Griekssprekende Egyptische geograaf Claudius Ptolemaeus (2° eeuw); de manieren waarop de Belgen Congo en de Congolezen in de loop der jaren voorstelden; de koloniale geschiedenis vanuit Belgisch en Congolees perspectief. Opmerkelijk hierbij is ook hun houding tegenover standbeelden zoals dat van Leopold II : eerst opgericht, dan neergehaald (al in 1954), vervolgens weer opgericht (2011).
Dan volgen achttien getuigenissen van Belgen en Congolezen, een bibliografie, kaarten van Afrika en Congo, een verklarende woordenlijst.

Bij elk hoofdstuk en bij de meeste onderdelen staan afbeeldingen en ook audiovisuele getuigenissen, zowel van zwarten als van blanken, meestal uit de jaren ’50.
Die getuigenissen vormen een zeer boeiend aspect van het boek. In deze vorm vind je ze zelden in andere boeken.
Je moet wel wat moeite doen voordat je ze hoort en ziet : eerst Adobe Flash Player installeren, vervolgens op de dvd b.v. p. 80 aanklikken, om dan de reeks getuigen te horen die op p. 84 staan, in vertaling. Hun oorspronkelijke Franstalige stem hoor je niet.
Op die dvd staat trouwens heel het boek, ook de teksten, tijdlijn etc.

De bundel is in de eerste plaats bedoeld voor het onderwijs en is daar ook zeer nuttig voor.
Maar hij is even interessant voor mensen buiten het onderwijs.
Hij toont veel documenten en foto’s die je in de handboeken niet terugvindt.
De samenstellers hebben goed werk geleverd en slagen er goed in hun afstandelijkheid te bewaren.

Ik mis wel een deel V : Congo vandaag en met name een vergelijking met de situatie van voor 1960.
Concreet : wat hebben de Congolezen gedaan met de infrastructuur (wegen, scholen, universiteiten, ziekenhuizen, …) die de Belgen achtergelaten hebben ?
Wat hebben zij zelf verwezenlijkt in die 52 jaar ? Hoe is het gesteld met hun economie en welvaart ? Hoe staan ze nu tegenover de Belgen? En tegenover de Chinezen, die in sommige opzichten de rol van de Belgen overgenomen hebben ?


Verder zijn er enkele zaken die bij een heruitgave verbeterd kunnen worden : de kaft is te los aan het boek gelijmd.
De vertaling uit het Frans faalt geregeld. Enkele voorbeelden : abbé Malula (p.28) was geen abt, maar een priester; Congo had geen abdijen; force publique vertaal je niet met “weermacht”(p. 29,61,65,…), maar met politie en leger; “overheidsagenten” zijn politieagenten; “de” seminarie moet het zijn; “Djdanov” (p.28) moet zijn : Zhdanov of Zjdanov en zijn weinig succesvol plan heette de “Kominform”.
Soms staat er een drukfoutje, bv. p. 72 : Afrikanten.
Bij een volgende editie zijn deze foutjes er makkelijk uit te halen.

Referentie

Sara Géradin – Claire Poinas (red.) Congo : kolonisatie en dekolonisatie. De geschiedenis in documenten. Koninklijk Museum voor Midden-Afrika, Tervuren, 2013. 99 p., foto’s, kaarten, documenten, tijdlijn, bibliografie, glossarium.ISBN 978 9 0817 9408 4; € 26.

Jef Abbeel, februari 2013.