Maya. Een magistrale synthese

Jos Martens

"Wie zal de profeet zijn, wie zal de priester zijn die de taal van de hiërogliefen uit zal leggen?" Met deze vraag eindigt het "Boek van Chilam Balam" van Chumayel, dat door een Maya geschreven is ten tijde van de Spaanse heerschappij, een Maya die duidelijk de geheimzinnige schrifttekens van zijn voorvaderen niet meer kon lezen. Niemand wist meer van de grote steden, niemand kende nog de namen van de grote koningen, het geloof in de oude goden was verboden en hun aardewerken beelden lagen kapot op de grond" (p.11).

Zelden is het cliché van een verloren, onbekende cultuur zo beeldend en poëtisch gebruikt als voor de Maya. Toen de Amerikaanse ontdekkingsreiziger John Lloyd Stephens in 1840 in het vochtige oerwoud de overwoekerde monumenten van de stad Copan vond, gebruikte hij meteen de metafoor van een verzonken beschaving:

Een nieuw beeld van de Maya
Op geen enkel ander terrein van de archeologie zijn kennis en ideeën binnen zeer korte tijd zo sterk veranderd als in het Maya-onderzoek. Ieder paradigma is volledig op zijn kop gezet. Enkele decennia geleden geloofde men nog dat de Maya vreedzame, maïs verbouwende boeren waren, die door priesters werden gemaand de hemellichamen in de gaten te houden en de tijd te vereren. Nu is gebleken dat zij werden geregeerd door koningen en adel, die net zo machtswellustig en ijdel waren als alle potentaten elders in de wereld. Nog steeds valt in veel boeken te lezen dat de Maya eenvoudige brandrooilandbouw bedreven en uitsluitend maïs verbouwden, maar inmiddels is reeds meer dan een halve eeuw bekend dat ze al sinds het Preklassiek vormen van intensieve landbouw hadden ontwikkeld: in moerasgebieden legden zij dijken en kanalen aan en bedreven tuinbouw met gebruik van complexe irrigatiesystemen -volkomen gelijk aan het beter bekende chinampa - systeem van de Azteken; in de bergen van Guatemala bedreven zij op grote schaal terrasbouw en bemesting was hun al evenmin onbekend. Sterker, de hele indeling in Preklassiek, Klassiek, Postklassiek... is in feite volkomen irrelevant geworden.

Tot voor kort waren de grote, preklassieke steden in het noorden van Guatemala onbekend. Maar hier hebben nieuwe opgravingen het begin van de stedelijke beschaving in het laagland zo'n half millennium verder naar het verleden verschoven. En pas sinds een paar jaar weten we met zekerheid in welke taal de schrijvers van de Maya hun teksten noteerden. (Zie: Cracking the Maya Code)

Nog steeds worden er nieuwe ontdekkingen gedaan. Overal waar de archeologen hun schop in de grond steken, komen verrassingen te voorschijn. Het Maya-onderzoek staat nog in de kinderschoenen. Het vak is zo jong dat er nog steeds aan universiteiten nauwelijks instituten en leerstoelen te vinden zijn, gericht op wetenschappelijk onderzoek naar de Maya.

Ondanks alle hindernissen kunnen we nu een gedetailleerd beeld schilderen van de opkomst en ontwikkeling van de Maya-cultuur, waar vroeger slechts een zeer algemeen en vaak fout overzicht kon worden geschetst. Terwijl toen de nadruk lag op het exotische van de Maya, op het anders zijn, op het unieke, verschijnen zij in moderne publicaties als mensen van wie de problemen, bedoelingen en drijfveren niet veel afwijken van andere mensen, waar ook ter wereld. Hoe exotisch en romantisch het woord Maya ook heden nog moge klinken, de Maya bekleden nu hun rechtmatige plaats in één rij met andere, grote, oude beschavingen: Egypte, Mesopotamië, India en China.

Jarenlang hebben wij met het (sinds 2015 opgeheven) Instituut voor Amerikanistiek (Antwerpen) initiatiecursussen gegeven over de culturen van Meso-Amerika. Om de syllabus, waarvan de eerste druk uit 1982 stamt, te actualiseren zouden wij voor het deel over de Azteken voldoende hebben aan drie bladzijden. Het deel over de Maya dient echter volledig herschreven. Probleem was dat tot voor kort geen enkel werk voorhanden was, waarin de resultaten van recente archeologische opgravingen tot een (voorlopige) synthese zijn samengebracht. De laatste uitgave van The Mysterious Maya van E. en G. Stuart bij National Geographic dateerde al van 1983. Er zijn natuurlijk de uitstekende werken van de betreurde Amerikaanse paleografe Linda Schele (1942-1998) en haar medewerkers (sinds A Forest of Kings, 1990 (1)). Maar die gaan veel te ver en te diep voor het grote publiek van geïnteresseerde leken.

Het voortreffelijke "De Maya's. Een nieuwe kijk op een oude cultuur" van Jeremy Sabloff (Natuur & Techniek 1994) bracht dan wel de nieuwe bevindingen samen, maar veronderstelde heel wat voorkennis. En hetzelfde kan gezegd van de Maya-hoofdstukken in "Leven Verleden" (1993), al was het maar omdat de prachtige Teleac-videoreeks bij deze universitaire inleidingscursus in de archeologie zo moeilijk te vinden was (en zo schabouwelijk duur in de handel, als je de uitzendingen niet zelf had opgenomen). Kortom, voor de Maya bleef er in ons taalgebied een lacune, zo groot als het Andesgebergte.

Daaraan lijkt me met het hier voorgestelde Könemannboek een gelukkig einde gekomen te zijn. Het is opgemaakt volgens het succesrecept van de reeks: schitterend uitgegeven met veel paginagrote foto's, doch (relatief) goedkoop. De leiding en redactie zijn toevertrouwd aan een gerenommeerd specialist, in dit geval de Duitser Nikolas Grube, terwijl de afzonderlijke onderwerpen in handen zijn van een keur internationale experts, 26 in het totaal. Dat resulteert in een behoorlijk leesbaar boek van 480 bladzijden vrij kleine druk en bijna drie kg zwaar. Daarmee blijf je wel enkele weken zoet! Grube (°1962, Bonn), hoogleraar Meso-Amerikaanse schriftsystemen aan de universiteit van Texas te Houston, neemt zelf een aantal hoofdstukken voor zijn rekening, o.a. over het leefgebied van de Maya, cacao, obsidiaan en - natuurlijk- het schrift en de codices. In tien uitgebreide hoofdstukken met niet minder dan 44 grote onderverdelingen komen zowat alle aspecten van de Mayacultuur aan bod. Leuk aardigheidje: zowel de bladzijden als de hoofdstukken zijn ook genummerd in Mayacijfers. Ze alle bespreken is onbegonnen werk.

Capita Selecta
Laten wij ons beperken tot enkele capita selecta. Telkens wordt gewerkt vanuit de archeologie en het hele boek is chronologisch opgebouwd, van de voorgeschiedenis tot de problematiek van de hedendaagse Maya. Diezelfde werkwijze werd ook gehandhaafd bij de afzonderlijke items: historische bevindingen zijn zoveel mogelijk gelinkt aan overblijfselen daarvan in het heden. Zo leren we in het hoofdstuk over de landbouw (vanaf p 71) in een kaderartikeltje van enkele bladzijden door Marta Grube (p. 80-83), dat de Maya in Precolumbiaanse tijden heel waarschijnlijk niet de bekende tortilla's of maïspannenkoeken aten, doch tamales, maïsbroden, die tegenwoordig in Yucatan nog gebruikt worden voor offers.
In een kaderartikeltje over het vulkanische glas obsidiaan (p. 48-49) krijgen we niet alleen een kaartje van de vindplaatsen en de handelsroutes, maar ook een schematische weergave van de productie van obsidiaanklingen, waarvoor de experimentele archeologie ter hulp is geroepen. Het stukje over de weefkunst door Sefanie Teufel (p. 354-355) is echt wat te beperkt, maar geeft in enkele duidelijke tekening uitleg over het functioneren van het heupweefgetouw en de manier waarop de verschillende kledingstukken gedragen werden (2). Zo zouden wij nog een hele poos voort kunnen gaan.

Mozaïekmasker van een Maya-vorst uit Tikal (Guatemala). Jadeïet, diopsiet, schelp, paarlemoer en pyriet. 6de eeuw. H. 34,5 cm, B. 29,5 cm.

Maya. De goddelijke koningen van het regenwoud is ondertussen meer dan twintig jaar oud, maar blijft een standaardwerk en absolute aanrader voor iedereen, die zich behoorlijk wil verdiepen in deze meest fascinerende van alle Meso-Amerikaanse culturen. In ieder geval loonde het de moeite deze recensie over te nemen en te redden van een website die in september 2022 wordt opgeheven.
Natuurlijk heeft de wetenschap sindsdien niet stilgestaan. Gelukkig. De uitvinding en toepassing van Lidar bij archeologische luchtverkenning heeft het voor een ware revolutie gezorgd, niet alleen voor de Maya’s. Lidar (Light Detection and Ranging), een beeldvormingstechniek met lasers, die doorheen een dicht bladerdak op de bodem structuren en resten van bouwwerken kan ontdekken. Zie afzonderlijk artikel op Histoforum Magazine.

Meer weten

Vance, E. & Coventry, D. (foto’s), Vergeten heersers van de Maya’s. De dynastie van de Slangenkoningen, in: National Geographic, september 2016, p. 30-47.

Op YouTube zijn enorm veel video’s en filmpjes te vinden met wisselde kwaliteit. Een selectie:

Ancient Maya 101 | National Geographic – Engels – duur: 4 minuten – goede allereerste kennismaking

Exploring the Maya Civilization for Kids – duur: 15 minuten - met of zonder Engelse onderschriften. goede intro, aanvulling nodig.

Lost World of the Maya, | National Geographic, 2020 – duur: 44, 30 minuten.

Palenque and the Ancient Maya World | Nat Geo Live, 2011, Engels – duur: 40,30 min;

Deciphering the Mayascript (Michael Coe), 2012 - Engels, 2u. Net als volgende documentaire ook in kortere afleveringen te bekijken op YouTube.

Cracking the Maya Code. WGBH, 2008 - duur: 51, 30 minuten -ook als DVD: hier Nederlands ingesproken, ooggetuigen in het Engels, of Spaans, Nederlandse ondertiteling. - op YouTube alleen in het Engels, zonder Nederlands. Opletten: YouTube in verschillende (taal)versies, zeer wisselende beeldkwaliteit. Uitvoerige bespreking op Histoforum, met links naar andere recensies.

Noten
1. SCHELE, L. en M. MILLER, The Blood of Kings: Dynasty and Ritual in Maya Art, William Morrow, New York, 1986.
SCHELE, L. en D. FREIDEL, A Forest of Kings. The Untold Story of the Ancient Maya, William Morrow, New York, 1992, 542 blz.
2. Wie geïnteresseerd is in dit onderwerp, adviseren we dit stukje te lezen als introductie en verwijzen we voor verdieping naar het op deze site besproken : Holsbeke, M. & J. Montoya (red.), Maya-klederdrachten: een geweven wereldbeeld. Tentoonstellingspublicatie, Antwerpen, Etnografisch Museum, 2003.