De showman. De invasie die de wereld schokte en van Volodymyr Zelensky een leider maakte.

Jef Abbeel

Het boek opent met kaarten van Oekraïne op 1 april 2022 en op 1 december 2022: zo zie je dat Oekraïne toen Charkiv en Cherson heroverd heeft.

Toen de inval begon op 24 februari 2022, besefte Zelensky dat hij het risico onderschat had en onvoldoende geluisterd had naar de Amerikaanse waarschuwingen. De Russen waren overtuigd dat ze Kiev in vier dagen zouden veroveren zoals Boedapest in 1956, waar ze de regering omverwierpen en premier Nagy martelden en nadien doodden. Praag werd in 1968 zelfs in twee dagen ingepalmd, Kaboel in 1979 in een paar uur (p. 32-33).

Op de eerste dag van de invasie gingen velen op de vlucht, ook tientallen officieren van de geheime dienst, die overliepen naar de Russen. Bondgenoten adviseerden Zelensky zich over te geven: het Russische leger was met 900.000 man vier keer talrijker dan het Oekraïense. Ze hadden vijf keer meer pantservoertuigen en tien keer meer vliegtuigen (p. 41).

De VS en de EU wilden geen troepen sturen, want dan riskeerden ze een kernoorlog. Het Kremlin beval Oekraïne zich over te geven. In Kiev zaten saboteurs en verkenningstroepen: Russische commando’s en collaborateurs. De vijand was vooraf al in de stad om de president te verjagen of te doden.

De CIA had midden januari Zelensky gewaarschuwd dat de Russen het vliegveld van Hostomel zouden innemen, maar hij geloofde het niet en er waren dus te weinig troepen en munitie om het te verdedigen. Gevolg: plots marcheerden 5.000 Russische soldaten door Kiev (p. 58-60).
De Europese leiders bereikten geen consensus over de straf die Rusland verdiende voor de ergste militaire agressie sinds WO II: ze dachten aan hun olie en aardgas.

Terloops vertelt Shuster ook over de Holodomor en over WO II, waarin drie ooms van Zelensky sneuvelden in het Rode Leger. En over de jaren 1982-1987, toen zijn vader een baan had in Mongolië en het gezin daar woonde, alsook over Zelensky’s eerste optredens als acteur in Moskou en andere steden.

In 2005 versloeg Joestsjenko Janoekovitsj, maar in 2010 werd Janoekovitsj verkozen, een triomf voor Poetin. In vier jaar tijd hevelde Janoekovitsj 100 miljard $ over naar rekeningen in het buitenland en gooide hij Joelia Timosjenko in de gevangenis (p. 94-95). Die 100 miljard lijkt mij wel veel.
In november 2013 begon het protest op Maidan tegen Janoekovitsj, die weigerde het economisch verdrag met de EU te tekenen. Zelensky hield zich afzijdig, want 95% van de omzet van zijn groep kwam uit Rusland (p. 100). De opstand werd grimmig, demonstranten werden gemarteld. 13 politieagenten en ruim 100 demonstranten sneuvelden. Janoekovitsj vluchtte naar Rusland.
In de Donbas en op de Krim brak een contrarevolutie uit. Serhei Aksjonov greep de macht op de Krim met de hulp van Russische commando’s. Een beperkt aantal Oekraïense officieren liep over naar hen.
Bij het referendum kregen de inwoners niet de kans om bij Oekraïne te blijven; ze konden enkel kiezen tussen onafhankelijkheid of aansluiting bij Rusland. Dit laatste betekende: hogere lonen en hogere pensioenen. 97% stemde hiervoor.

Zelensky deed dan een oproep aan de leiders van de Oekraïense revolutie: laat de mensen in het oosten en op de Krim Russisch spreken als ze dat willen. En aan Poetin: begin niet aan een militair conflict. Maar na de Krim viel Rusland ook binnen in de Donbas en daar vielen uiteindelijk 14.000 doden (p. 109-110).

Op 25 februari 2022, de tweede dag van de invasie, was Zelensky al bereid tot onderhandelen en tot concessies. Hij zei dat ook tegen Loekasjenko, die wou bemiddelen, en hij stuurde zijn medewerker Arachamja naar hem. Oekraïne wou het lidmaatschap van de NAVO laten vallen in ruil voor veiligheidsgaranties van Rusland en andere landen. Tegen de verwachtingen in, slaagden de Oekraïners er dan in de Russen tegen te houden. Maar de wapens en vliegtuigen die ze vroegen aan de VS, kregen ze niet. En Zelensky kreeg ook gaan no-flyzone boven Oekraïne, zodat de Russen er mochten blijven vliegen en bombarderen, zelfs op de kerncentrale van Enerhodar, 70 km van Zaporizja. Zelensky richtte zich dan tot de wereld: “Voor de eerste keer in de geschiedenis heeft een terroristische staat zijn toevlucht genomen tot nucleair terrorisme” (p. 137).

Na een week in de bunker waren Zelensky en zijn team uitgeput: er was weinig eten, geen zonlicht, geen frisse lucht, onvoldoende slaap, enkel stress. Zijn gezin leefde twee maanden ondergedoken. Tragedies bleven binnenstromen: luchtaanvallen, verkrachtingen, martelingen, de ondergang van Marioepol (p. 149-151).

De auteur schakelt dan ineens terug naar de jaren 2014-2019. Na de vernederende annexatie van de Krim was Zelensky gestopt met zijn lucratieve optredens in Moskou. Oekraïense soldaten in de Donbas waren boos op president Porosjenko en spoorden Zelensky al in augustus 2014 aan om zich kandidaat te stellen. Einde 2017 werd de nieuwe politieke partij ‘Dienaar van het Volk’ opgericht. En in april/december 2018 stelde Zelensky zich kandidaat tegen Porosjenko en Timosjenko, allebei rijke oligarchen. Zelensky kreeg de steun van Igor Kolomojski, ook een rijke oligarch, die hij in september 2023 liet aanhouden wegens witwassen van miljoenen.

In het Westen heerste toen een sfeer van Oekraïne-moeheid: het was te corrupt, te disfunctioneel, een verloren zaak, het zou toch in de klauwen van Poetin vallen. Het Westen wou niet ingrijpen in de Donbas, ondanks alle oproepen van Porosjenko.

Zelensky overtuigde de Oekraïense kiezers met zijn tv-programma ‘Dienaar van het volk’. In de oostelijk regio’s, de zgn. ‘Russische wereld’ (Roesski Mir), haalde hij zelfs bijna 90%! Twee maanden later kreeg zijn politieke partij de absolute meerderheid in het parlement, als eerste sinds 1991.
Op 20 mei 2019 vond de plechtige inauguratie plaats. Zelensky pleitte voor wapenstilstand in de Donbas, desnoods met toegevingen. 80% van de bevolking steunde hem daarin. Maar de politieke elite was daar nog niet voor te vinden na vijf jaar oorlog en 10.000 doden (p. 181). Zelensky moest al zijn bezittingen openbaar maken: een huis op de Krim, een appartement in Londen, design-horloges, brievenbusfirma’s in belastingparadijzen(p. 183-184). De pers en de sociale media smulden ervan.
De relatie met Trump, fan van Poetin, was moeilijk. Trump hield de militaire hulp die Oekraïne nodig had tijdelijk tegen en sprak telkens over corruptie.

Dan schakelt de auteur plots weer over op de oorlog, m.n. naar Boetsja, waar de Russen arriveerden op 27 februari 2022. In maart begon de bezetting, met folteringen en executies. Eind maart dropen de Russen af en roofden alles mee wat bruikbaar was. In Boetsja hadden ze 458 onschuldigen afgeslacht (p. 205). In de VN ontkende Rusland alle oorlogsmisdaden. Op 29 maart waren er vredesonderhandelingen gestart in Istanboel, waarbij Oekraïne serieuze toegevingen deed. Dan kwamen de gruwelijke beelden van Boetsja en van het gebombardeerde treinstation van Kramatorsk met 60 doden en meer dan 100 zwaargewonden. Toch bleef Zelensky hopen op een ontmoeting met Poetin om de oorlog te beëindigen. Hij had in 2019 ook al een poging gedaan, eerst telefonisch, dan persoonlijk in Parijs met Macron en Merkel, waarbij Merkel meer bekommerd was om het aardgas van Nord Stream 2 dan om Oekraïne. Want Oekraïne verloor daardoor 3 miljard $ per jaar. En ook Macron was toen meer Poetin-gezind dan fan van Zelensky. Poetin bleef ontkennen dat er Russische troepen in de Donbas waren. Hij beweerde dat het enkel lokale rebellen waren en dat Oekraïne snel zelfstandigheid moest geven aan de Donbas. Zelensky wou dat, maar in Oekraïne was daar fel verzet tegen, omdat Rusland weigerde zijn troepen terug te trekken en de toegang tot de Oekraïense tv had afgesloten in de Donbas. Zo konden zij de bevolking wijsmaken dat zij hen beschermden (p. 234).
Dan schakelt Shuster weer over op andere zaken: op Viktor Medvedtsjoek, beste vriend van Poetin en mediamagnaat in Oekraïne. En op corona, dat in 2020 meer levens eiste dan de oorlog in de Donbas in de voorbije vijf jaar.

In 2020 verloor de partij van Zelensky overal bij de verkiezingen. De media waren tegen hem. De pro-Russische krachten namen de macht over. Ze blokkeerden Zelensky’s toenadering tot het Westen en voerden de decentralisatie door in de Donbas. In februari 2021 verbood Zelensky dan de drie tv-zenders van Medvedtsjoek, tot grote woede van Poetin en nam hij zijn bezittingen in beslag, o.a. een oliepijpleiding. Poetin reageerde met het sturen van 100.000 soldaten naar de grens. Vanaf maart legden de Russen verboden mijnen in de Donbas en brachten er sluipschutters naartoe.
In juni 2021 ontmoette Zelensky Biden in Genève, maar ze raakten het nergens over eens. In juli 2021 schreef Poetin dat “Oekraïne geen land was, maar een instrument van het Westen om Rusland te verzwakken en vernietigen” (p. 278).

Zelensky begreep dan dat het leger versterkt moest worden en benoemde Zaloezjny tot opperbevelhebber (tot februari 2024), met als taak de bezette gebieden te bevrijden (p. 282).
Op 24 augustus 2021 vierde Oekraïne zijn 30ste verjaardag met veel militair machtsvertoon. Zaloezjny beval zijn troepen elke aanval van de Russen te beantwoorden. In samenwerking met Turkije bouwde hij een fabriek voor Bayraktar-drones.

In november 2021 informeerden de Amerikanen Zelensky dat de Russen in januari 2022 zouden binnenvallen. Ze voorspelden dat Oekraïne in 4 à 5 dagen ten onder zou gaan en dat de politieke leiders uitgemoord zouden worden (p. 286). Toen wilden ze geen wapens leveren: ze hadden zich pas teruggetrokken uit Afghanistan met 7 miljard verlies aan wapens.
De Russen eisten van de VS dat Oekraïne nooit lid zou worden van de NAVO en dat de VS hun troepen zouden terugtrekken uit Oost-Europa. Zelensky bagatelliseerde de Russische dreiging (p. 290-292).

Zaloezjny daarentegen constateerde dat zijn 110.000 militairen niet klaar waren om de Russen tegen te houden en dat alle voorraden onvoldoende waren. Gelukkig kregen ze Amerikaanse voorraden die in Bulgarije lagen. Zelensky geloofde ook hem niet en was meer bezorgd om de econome dan om de oorlog. En de toeristische dienst lanceerde nog een slogan: “Blijf kalm en bezoek Oekraïne” (p. 295)!
Op de Veiligheidsconferentie van München (18-20 februari 2022), waar Poetin in 2007 een nieuwe Koude Oorlog had uitgeroepen, kreeg Zelensky opnieuw een duidelijke waarschuwing van de Amerikanen en tips van bondgenoten om meteen de nederlaag met gebiedsverlies te aanvaarden. Hij vroeg hulp aan de Amerikanen, maar ze beloofden hem niets.
Zelensky gokte op een kleine inval. Hij wou geen exodus van miljoenen mensen en van kapitaal.
Hij belegde op 21 februari een vergadering met de rijkste oligarchen, van wie hij de macht en de mediabedrijven ontnomen had en bij wet beslist dat ze geen politieke ambten meer mochten bekleden (p. 308). Via hun Russische connecties wisten zij dat er die nacht oorlog kwam. De auteur zegt niet wat het resultaat van deze bijeenkomst was.

Eind maart 2022 vond de slag om Kiev plaats, die volgens de auteur meer invloed had op de Europese geschiedenis dan welke slag ook sinds WO II. Oekraïne haalde het op de militaire grootmacht Rusland, dat met verouderde kaarten uit 1989 binnengevallen was (p. 325).
Maar in het oosten en zuiden verloor Oekraïne veel grondgebied, o.a. Marioepol, een strategisch centrum van metaalindustrie en scheepvaart aan de Zee van Azov met 450.000 inwoners.
In 2014 had het Azov-bataljon de Russen nog kunnen tegenhouden. Nu werd ook het theater platgebombardeerd met 600 doden, de ergste gruweldaad tot dan. De soldaten in de Azov-staalfabriek werden aangevallen met (een verboden) chemisch gas, dat hun ogen en luchtwegen verbrandde. Bovendien zaten ze zonder voedsel, water en wapens (p. 315-318).
Pas met het bezoek van Blinken, einde april 2022, werden de wapens weer aangevuld. Minister van defensie Lloyd Austin verklaarde: “We willen Rusland verzwakt zien, zodat het Oekraïne niet meer kan binnenvallen” (p. 328). Het Kremlin antwoordde: Vanaf nu zijn we in oorlog met de hele NAVO en met het ‘Collectieve Westen’ (p. 330). Oekraïne kreeg nu NAVO-wapens en vooral informatie via Amerikaanse satellieten over de plaatsen van de Russische troepen. Zo kon het 12 Russische generaals doden (p. 331).

In Oost- en Zuid-Oekraïne werden burgers vastgehouden en gemarteld in Russische filtratiekampen en nadien gedeporteerd naar verre gebieden in Rusland. Ilja Jasjin, een Russische dissident die protesteerde tegen de wreedheden in Boetsja, kreeg 8,5 jaar Siberië (p. 336-337).
In april 2022 werd oligarch Viktor Medvedtjoek, trouwe vriend van Poetin en kandidaat om de macht over te nemen na de val van Zelensky, opgepakt. In september 2022 werd hij geruild tegen vele Oekraïense krijgsgevangenen. Zijn politieke partij werd verboden en de activiteiten van tien andere partijen werden opgeschort wegens hun vermeende banden met Rusland. Het staatsburgerschap van Kolomosjki, sponsor van Zelensky, werd ingetrokken (p. 358). In juni kwam er wel kritiek op het optreden van Zelensky en het leger eerder in februari: ze hadden fouten gemaakt en de mijnen die de Russen uit Marioepol moesten houden, waren niet ontploft (p. 358-359).
Een zeemacht had Oekraïne niet meer: die was in 2014 door de Russen in beslag genomen. Het kon en kan nog wel Russische schepen beschadigen. Vanaf juni 2022 hielpen de VS Oekraïne ook met Himars-raketten, op voorwaarde dat ze niet op Russisch grondgebied gebruikt zouden worden.
In juli 2022 bezocht Olena Zelensky het Witte Huis, als eerste first lady. Ze was ook de eerste first lady die het Congres toesprak. In dezelfde maand veroverden de Russen de regio Loegansk: de Oekraïners hadden te weinig kanonnen, granaten en munitie. De Russen vuurden 60.000 granaten af per dag (p. 372-376)! Oekraïne kon wel wat brandstof-depots nabij de grens vernietigen en gevechtsvliegtuigen op de Krim.

In september 2022 startte het Oekraïense tegenoffensief rond Charkiv, tegen de zin van Zaloezjny, die in het zuiden wou aanvallen. De Russen moesten afdruipen. Ze lieten 215 uitgemergelde en gefolterde krijgsgevangenen vrij, o.a. 108 van het Azov-regiment, in ruil voor 54 Russen en Medvedtsjoek (p. 394). Op 8 oktober 2022 bliezen Oekraïners de Krimbrug op. Poetin reageerde woedend met raketten op elektriciteitscentrales en op verwarmingsinstallaties, zodat de bevolking zonder licht en zonder water en in de kou zat.

Vanaf november 2022 kwamen signalen uit de VS en de EU dat de oorlog te veel kostte en stilkaan moest stoppen. Maar in oktober had Zelensky gedecreteerd dat vredesonderhandelingen met Poetin verboden waren, omdat de Russen de veroverde gebieden toch niet zouden teruggeven en de oorlogsmisdadigers niet zouden straffen. In november 2022 bevrijdden de Oekraïners Cherson, waar de Russen tijdens hun negen maanden bezetting de infrastructuur vernietigd hadden. Zelensky bezocht de stad meteen na een treinreis van negen uur.

De Amerikaanse generaal Mark Milley spoorde Zelensky toen aan tot vredesonderhandelingen: aan beide kanten waren er al meer dan 100.000 doden gevallen! Maar Zaloezjny en Zelensky wilden pas onderhandelen zodra heel Oekraïne veroverd was (p. 409). Een utopie dus.
Bij de strijd om Bachmoet kreeg Zelensky onvoldoende wapens van de VS en de EU: ze waren bang voor een escalatie. In 2022 hadden de VS 113 miljard $ geschonken, 10 miljard per maand dus (p. 423). Op 25 januari 2023 kondigden de VS en Duitsland aan dat ze tanks zouden leveren. Maar er werd geen datum vermeld.

Shuster beweert dat er na anderhalf jaar oorlog al honderdduizenden doden zijn gevallen, soldaten en burgers. De censuur in beide landen houdt de juiste cijfers geheim (p. 428). Het boek eindigt helaas al in januari 2023.

Beoordeling
De auteur kan vlot vertellen en heeft als dichte getuige veel informatie over Zelensky. Hij kent hem en zijn entourage zeer goed. Zelensky is de held van de oorlog, hij heeft nooit angst, maar hij gedraagt zich wel autoritair tegenover ex-generaal Zaloezjny en soms ook tegenover de VS en de EU.
Hij is een geweldige redenaar, die overal steun verkrijgt en het moreel van de bevolking hoog houdt.
Bescheiden is hij niet, maar hij wenst geen zelfverheerlijking.

De titel vind ik wat ongelukkig: hij past meer bij het vroegere leven dan bij de periode sinds de oorlog. Op die twee jaar is de president tien jaar ouder geworden. De foto’s van p.224/16 spreken voor zich. De tijd van shows is voorbij. In de bunker wordt weinig gelachen.
Het boek is ook geen biografie van Zelensky, maar een verslag van het eerste oorlogsjaar met een terugblik op de periode 2013-2022.

Shuster toont wel duidelijk aan dat Oekraïne vanaf het begin onvoldoende wapens kreeg van het Westen, dat bezorgd was en is om zijn olie, aardgas en andere grondstoffen en liever heeft dat Poetin wint dan dat hij vernederd wordt en kernwapens gebruikt. Hij toont ook aan dat Zelensky bereid was om te onderhandelen en concessies te doen, maar dat Poetin daar niet op in wou gaan. En op het moment dat de Russen misschien wél bereid waren, na hun verlies van Charkiv en Cherson, zorgde overmoed bij de Oekraïners dat ze verder vochten en geen concessies wilden doen.
De volgorde is helaas rommelig: in 2022 springt de auteur ineens terug naar 2019 en daarna naar 2014-2015. En zoiets gebeurt herhaaldelijk. Een chronologische volgorde ontbreekt dus. Eén detail: ‘riekte’ op p. 255 moet ‘rook’ zijn. Het verslag is spannend vanaf het begin: de lezer beleeft het eerste oorlogsjaar opnieuw, van dag tot dag, soms van uur tot uur. Wel met veel onnodige details over 2022 en bijna niets meer over 2023.

© Jef Abbeel, maart-april 2024 www.jefabbeel.be