De tatoeëerder van Auschwitz

Before long, they will all be gone. Survivors, perpetrators and bystanders alike, the generation that experienced one of the greatest horrors in modern history is dying out (James McAuley).

Het is niet onwaarschijnlijk dat De tatoeëerder van Auschwitz het laatste ooggetuigeverslag is van iemand die Auschwitz-Birkenau heeft overleefd. Niet alleen was dat geluk slechts weinigen gegeven, maar, 73 jaar na het einde van W.O.II, zijn er nog maar weinig overlevenden in leven. Ook Lale Sokolov stierf al in 2006.

Kort na de oorlog (1946) verscheen Assistent van Mengele, patholoog-anatoom in Auschwitz Berkenau van Miklós Nyiszli (1) die direct toeschouwer was van en acteur in het werk dat verricht werd in de crematoria en op de brandstapels van Auschwitz. Veel bekender is Anus Mundi van Wieslaw Kielar, het aangrijpende verhaal van een man die vijf jaar Auschwitz overleefde als verpleger, lijkendrager, schrijver bij een arbeidscommando, voorman en blokoudste. De Hongaarse arts Olga Lengyel beschrijft in Leven met de dood hoe zij acht maanden in Auschwitz-Birkenau overleefde, terwijl haar kinderen en beide ouders direct na aankomst werden vergast. Haar man werd tijdens een dodenmars door de SS geëxecuteerd.
In de jaren negentig tekende Heather Dune Macadam in Rena's belofte het verhaal op van Rena Kornreich Gelissen. Een boek dat twintig jaar later opnieuw verscheen met een historische toelichting (2). Ik ontsnapte uit Auschwitz is het authentieke verslag van Rudolf Vrba’s kampervaringen en het verhaal van zijn gewaagde ontsnapping. Kort hierna was hij een van de auterus van het Vrba-Wetzlerrapport, dat later bekend is geworden als de Auschwitz-Protocollen; een van de belangrijkste oorspronkelijke documenten van de Tweede Wereldoorlog. Rudolf Vrba werd in 1942 gearresteerd en eerst naar Majdanek en vervolgens naar Auschwitz gedeporteerd. Hij is een van de vijf Joden die uit Auschwitz wisten te ontsnappen. Na de oorlog getuigde hij bij vele processen tegen de nazi’s (3). In De laatste trein naar Auschwitz wordt het levensverhaal beschreven van de joodse familie Kamp, bestaande uit vader Fritz, moeder Inge en twee kleine zoontjes, Rolf en Nico, die in 1938 uit Krefeld naar Nederland vluchtte. Maar ook in Nederland blijken ze niet veilig. De ouders worden geïnterneerd in Westerbork, terwijl Rolf en Nico op dertien onderduikadressen de oorlog doorkomen. Vader en moeder zijn met het laatste transport van Westerbork naar Auschwitz gebracht. Fritz is daar direct na aankomst vermoord. Inge overleeft de hel. De historicus Coen Hilbrink schreef een essay dat deze oorlogsmemoires in context plaatst. (4). Een bijzondere plaats is er voor Ik overleefde Auschwitz, waarin Ferenc Göndör beschrijft hoe hij in 1944 samen met zijn moeder en zusje werd gearresteerd door de Duitsers en naar een concentratiekamp wordt gebracht. Hij belandt vervolgens van het ene kamp in het andere. Na de bevrijding keert Ferenc terug naar Hongarije, waar hij erachter komt dat zijn moeder en zusje het kamp niet hebben overleefd. Bijzonder aan dit boek is namelijk dat het heel goed leesbaar is voor zwakke lezers (5).

Het verhaal 

If you woke up and were alive, it was a good day."

Lale Sokolov, oorspronkelijke naam Ludwig Eisenberg, werd in 1916 geboren in het Hongaarse Korompa (nu het Slowaakse Krompachy). Toen hij in april 1942 hoorde dat joden uit zijn land naar kampen zouden worden gebracht meldde hij zich vrijwillig, in de hoop dat zo zijn ouders gespaard zouden worden. Hij maakte deel uit van het eerste Slowaakse transport naar Auschwitz-Birkenau. Vrij snel werd hij de tatoeërder van het kamp.

Zijn relaas, zoals opgetekend door Heather Morris, komt langzaam op gang. Het sleept de lezer niet vanaf de eerste lettergreep mee in de gruwelen van de oorlog en de wonderbaarlijke wijze waarop Lale die overleefd heeft. Dit heeft deels te maken met de haast klinische wijze waarop mensonterende omstandigheden aanvankelijk worden beschreven. Het blijft bijvoorbeeld bij de constatering dat twee overvolle emmers tijdens de reis in veewagons naar Auschwitz tijdens een schermutseling worden omgestoten en dat de inhoud over de vloer van de wagon stroomt. Zonder commentaar, zonder duiding van de impact die dit voor de gevangenen die op de vloer liggen heeft. Vervreemdend en haast afstandelijk komt ook een zin over als: Hij meldt zich op zijn werk (als hij 's ochtends weer met tatoeëren moet beginnen). Dat je je niet direct als lezer betrokken voelt komt ook doordat we niet veel van Lale te weten komen. Hij spreekt zijn talen, is graag anderen van dienst, maar verder? Wat zijn z'n gevoelens, zijn angsten, waar worstelt hij mee, wat maakt dat hij geloof houdt in de toekomst? Wat doet de onzekerheid over het lot van zijn ouders en overige familie met hem, wat het dagelijks leven waarin de dood nooit ver weg is? Hij beseft dat hij als collaborateur beschouwd kan worden. Maar zit hij daar mee? Plaatst hem dat voor een dilemma? Ons identificeren met hem of stelling nemen is dan lastig. De slechte vertaling, onzorgvuldige redactie en manier waarop sommige woorden worden afgebroken (nik-snutten; linke-rarm; zome-ravonden) dragen er ook niet toe bij dat het boek de lezer vanaf het begin raakt. Wat te denken bijvoorbeeld van "uniform die hij heeft gepakt"; "vrouwelijke vrienden" (vriendinnen); "volgen er consequenties"; "Wanneer hij later ligt te slapen wordt hij wakker"; "Hij wordt bekropen door een soort verlamming"; "het pijnigt hem"; "Hun ballen gemaakt van sneeuw of puin" (in plaats van: De ballen die zij van sneeuw of puin maakten). Hier zijn tientallen voorbeelden van te geven.

Ondanks de stroeve start en soms wat onwaarschijnlijk aandoende weergave van gedachten, gesprekken en gezichtspunten grijpt het verhaal de lezer gaandeweg. Dan worden de gruweldaden inzichtelijker gemaakt, dan komt er spanning in het boek, dan weet hij in één zin te vatten waar Auschwitz voor staat. Dat is wanneer Lale een gaskamer binnen moet om twee doden te identificeren voordat ze naar de ovens gaan. Op indrukwekkende wijze beschrijft hij wat hij daar ziet. Weer buiten zegt Baretski, onder wiens toezicht hij staat: "Zal ik je eens wat vertellen, Tätowierer? Ik durf te wedden dat jij de enige Jood bent die ooit een gaskamer is in gelopen en er weer uit is gekomen."

Een van de vrouwen die hij heeft moeten tatoeëren is Gita op wie hij meteen verliefd wordt. Met behulp van een Duitse officier wisselt hij briefjes met haar uit en geregeld slaagt hij erin haar te ontmoeten, meestal met behulp van vriendinnen in het kamp. Die zijn belast met het doorzoeken van de bezittingen van zojuist het kamp binnengevoerde gevangenen. Geld en juwelen die zij vinden, houden ze achter. Daarmee koopt Lale voedsel (o.a. chocola en worst) van burgerwerkers in het kamp. Dat verdeelt hij onder hen die het 't meest nodig hebben. De chocola gebruikt hij ook om een kapo in het vrouwenkamp om te kopen, zodat hij toegang krijgt tot Gita. De vrijheid die hen beiden gegund wordt gaat zelfs zo ver dat zij zich meer dan eens kunnen overgeven aan hun vleselijke lusten. De vraag of de ruilhandel hem steeds zal lukken houdt de lezer bezig. Dit kan niet goed gaan. Uiteindelijk komen de Duitsers er dan ook achter dat hij over geld en juwelen beschikt en wordt hij naar een strafbarak gebracht en daar gemarteld. Niemand overleefde tot nu toe deze barak. Met de hulp van Cilka, een vriendin van Gita, lukt het Lale wel. Cilka weet Schwarzhuber met wie zij een onvrijwillige seksuele verhouding heeft ertoe te bewegen ervoor te zorgen dat Lale niet doodgeschoten wordt.

Op het eind van de oorlog, als de Russen het kamp naderen, worden Gita en Lale, gescheiden van elkaar, op transport gesteld. Op het allerlaatste moment komt Lale haar achternaam te weten. Die heeft ze tot dan toe niet willen zeggen. Gita ontsnapt onderweg, samen met een aantal Poolse meisjes, aan de Duitsers. Ook Lale weet te ontsnappen en valt in handen van de Russen voor wie hij als pooier gaat werken. Met geld en sieraden waarmee hij de meisjes uit het dorp overhaalt 's avonds de boel bij de Russische soldaten op te komen vrolijken lukt het hem te ontkomen en uiteindelijk naar zijn woonplaats terug te keren. Daar blijkt dat zijn zuster de oorlog heeft overleefd. Met niet meer dan de naam en achternaam op zak slaagt hij erin Gita kort na de oorlog terug te vinden. Ze trouwen in april 1945. Na enkele jaren, als de communisten in hun land de dienst uitmaken, ontvluchten zij op verdenking van duistere financiële praktijken hun land en belanden uiteindelijk via Wenen en Parijs in Australië. Gita sterft in 2003, Lale drie jaar later.

Het belang van het boek

In het nawoord van de auteur en door de aanvullende informatie wordt de context duidelijk waarin De tatoeëerder van Auschwitz tot stand is gekomen. Heather Morris bezocht Lale, na de dood van diens vrouw, zo'n twee tot drie keer in de week, om zijn verhaal, waarover hij zeventig jaar had gezwegen, vast te leggen. Terecht besteedt zij in gesprekken met hem aandacht aan de vraag die Lale zichzelf geregeld stelde, namelijk of hij niet als collaborateur zal worden gezien, omdat hij tenslotte werkzaamheden heeft verricht voor de Duitsers. Tragischer is wat dit betreft nog het verhaal van Cilka, de vrouw die in het kamp het leven van Lale redde. Zij werd door Schutzhaftlagerführer Schwarzhuber tot seks met hem gedwongen. Door deze 'gunst' weet zij Schwarzhuber ertoe te bewegen dat hij ervoor zorgt dat Lale niet doodgeschoten wordt. Cilka wordt na de oorlog aangeklaagd wegens samenzwering met de nazi’s en veroordeeld tot vijftien jaar dwangarbeid, die ze in Siberië uitdient. Je kunt je – afgezien van dit laatste - afvragen hoe waarheidsgetrouw het relaas van Lale is. Vooral de contacten tussen de wereld buiten en in het kamp geven daar aanleiding toe evenals de verstandhouding met sommige Duitsers in het kamp, zoals met de kapo van de vrouwenbarak. Dat Heather Morris daar misschien ook wel vraagtekens bij zet, mag wellicht blijken uit haar nawoord waarin ze spreekt van "de charme van deze oude schavuit." Toch is dit boek – ondanks genoemde tekortkomingen en onvolkomenheden - van belang. Er zijn immers helaas maar heel weinig mensen die Auschwitz hebben overleefd. Alleen al om die reden is het belangrijk dat hun verhaal wordt opgetekend, door henzelf of, zoals in dit geval, door iemand anders.

Noten

1. Zie ook: Miklós Nyiszli, het Sonderkommando in Auschwitz-Birkenau.

2. Zie ook: https://www.hebban.nl/recensies/marloes-otten-over-renas-belofte

3. Het boek bevat een aantal appendices die online te lezen zijn.

4. Interview van leerlingen met Rolf Kamp

5. Zie Ik overleefde Auschwitz

- Kort interview met Sokolov

- Book trailer

Albert van der Kaap/Dirk Tuin, januari 2018