Adam Zamoyski, Amsterdam, Uitg. Balans, 2009, 171 blz.
 
Geschiedenis: Polen en Rusland 1920.
 
Weinig mensen weten dat er in Europa tussen het einde van de Eerste Wereldoorlog in 1918 en het begin van de Tweede in 1939 een slag heeft plaatsgevonden die van even groot belang is geweest als de slag bij Marathon of die bij Waterloo.
De slag bij Warschau heeft nochtans een grote invloed gehad op de politiek van het interbellum, het verloop van de Tweede Wereldoorlog en de vredesovereenkomst van 1945, en had een langdurige uitwerking op de opinievorming in heel Europa - mensen als Stalin, Churchill en De Gaulle waren er persoonlijk bij betrokken, terwijl figuren als Mussolini, Franco en Hitler er nauwkeurig nota van namen. In onze schoolboeken ontbreekt het verhaal volledig.
Eén van de redenen hiervoor is, dat deze slag de loop van de geschiedenis heeft veranderd door dingen te voorkomen, en niet door gebeurtenissen terug te draaien. Daardoor had hij geen merkbare invloed op mensen die er niet direct bij betrokken waren. Een andere reden is dat de meeste historici toentertijd liever vanuit nationalistisch standpunt hun eigen triomfantelijke versies van de Eerste Wereldoorlog schreven. In Wereldbrand (2009) wijdde Anthony Read in zijn laatste hoofdstuk over 1920 een uitvoerige alinea aan deze oorlog. Toevallig is er nu bijna gelijktijdig dit boek van de Engels-Poolse historicus Adam Zamoyski, bij ons voornamelijk bekend om zijn succesrijke 1812. Napoleon fatale veldtocht naar Moskou (2004).
 
Polen was na de Eerste Wereldoorlog op het Congres van Versailles na bijna 150 jaar opdeling sinds de late 18de eeuw (onder Pruisen, Oostenrijk en Rusland) herrezen als onafhankelijke staat. Maar de grenzen tussen Polen, Litouwen en Rusland bleven onduidelijk, door oude nationalistische aanspraken van de betrokken landen en door de burgeroorlog tussen de Roden en de Witten in Rusland. In 1920 wonnen de bolsjewieken het pleit. Hetzelfde jaar wilde Lenin Polen binnenvallen, voor hem de cruciale brug naar Duitsland, West-Europa en de onvermijdelijke marxistische wereldrevolutie die hij als enige kans op redding zag voor de eigen revolutie.
 
Een regering in ballingschap stond al in de coulissen klaar om de macht in Polen over te nemen van Jósef Piłsudski, de 51-jarige patriot die na een leven als rebel en militair de leiding had genomen. (Onder hen de sinistere, om zijn wreedheid beruchte Feliks Dzerzjinksi, oprichter van de niet minder beruchte geheime politie, de Tjeka. Hij zou tijdens de korte bolsjewistische bezetting van Oost-Polen in zijn kielzog een spoor van foltering, lijden, bloed en dood achterlaten.) Doch de Polen braken de Russische radiocodes, waardoor ze op de hoogte raakten van Trotski’s invasieplan en lanceerden een preventieve aanval, aanvankelijk met groot succes: zij veroverden Minsk en Kiev. Dat speelde Lenin en Trotski echter precies in de kaart: voor de hele wereld waren de Polen nu de agressor. De Sovjets hadden tijd nodig om zich te herstellen. Maar eenmaal zover joegen ze de Polen voor zich uit tot voor de poorten van Warschau. Dit wordt beschouwd als een ‘kleine’ oorlog na de miljoenenslachtvelden van de Eerste Wereldoorlog. Maar als je bedenkt dat aan Russische kant de totale troepensterkte op 5 miljoen man werd geschat en aan Poolse zijde op 1 miljoen! En dit na vijf jaar oorlog, waaronder begrepen een burgeroorlog in Rusland. Plus een grieppandemie in de winter van 1918-1919 die in Europa alleen al 20 miljoen doden eiste, het dubbele van het aantal slachtoffers aan de fronten! (Zamoyski doet de Spaanse griep af in één zinsdeel!)
 
De snelheid van de opmars leek wel op de latere Blitzkrieg van Hitler, hoewel tanks en vliegtuigen een zeer ondergeschikte rol speelden. Want in deze strijd waren infanterie maar ook de cavalerie beslissend. De mankracht werd geteld in ‘sabels’ en ‘bajonetten’. Er hadden cavaleriecharges plaats die eerder in de tijd van Napoleon leken thuis te horen. En zelfs individuele duels op de blanke sabel tussen kampvechters, voor het front van de troepen. Hoewel de 20ste eeuw duidelijk aanwezig was: beide kampen maakten gebruik van tientallen pantsertreinen. En het geheime wapen van de Rode cavalerie was de tatsjanka: een licht rijtuigje met daarop een maxim-mitrailleur gemonteerd, wat de beste combinatie opleverde van mobiliteit en vuurkracht op moeilijk begaanbaar terrein.
 
Toen de toestand voor de Polen volslagen uitzichtloos leek, op 15 augustus, feestdag van de Maagd Maria, kwam de ommekeer. Met een briljante tangbeweging wist Piłsudski de overmachtige vijandige legers in tweeën te hakken en op te rollen. In amper een paar dagen werd de Russische aanval omgebogen in een grote terugtocht. Die ontaardde in een algemene vlucht, in het westen tot over de grens met Oost-Pruisen, waar de restanten van het Russische KonKorpus cavalerieleger na een woeste door moorden en verkrachtingen ontsierde tocht werden ontwapend door Duitse lansiers, tot over de Njemen in het oosten voor de andere invasielegers. Het ‘wonder aan de Wisla’ was een feit. De vrome katholieken onder de Polen dankten uiteraard Maria, koelere geesten prezen daarbij minstens het strategisch inzicht van Piłsudski. Oktober 1920 verzochten de Russen om vrede, waarna de Poolse legers hun opmars staakten. Lenin gaf de idee van de wereldrevolutie op en legde zich voortaan toe op de uitbouw van het communisme in één land.
 
Zamoyski, telg uit een oud Pools adellijk geslacht, interesseert zich al vele jaren voor deze gebeurtenissen. Hij had nog de unieke gelegenheid om een aantal van de betrokken sleutelfiguren te spreken voor het te laat was. “Helaas kon je toen nog niet in contact komen met deelnemers aan Sovjetzijde, dat zou een bijzonder perspectief hebben toegevoegd.” Hij concentreert zich op de militaire acties omdat volgens hem de politieke en diplomatieke achtergrond al voldoende door anderen is behandeld (p.8). Jammer. Voor ons, een niet-Pools publiek, was een ruimere aanpak zoals in zijn 1812 aangewezen geweest. Nu vallen de uitzichtloze ellende van de burgers en de verschrikkelijke wreedheden van vooral de Russische horden zowat tussen de mazen van het net. Schokkend is het te lezen hoe de meestal doodarme Joden op het platteland de uitverkoren zondebokken vormden voor beide partijen en massaal werden gemarteld en afgemaakt. Het boekje van amper 171 bladzijden had gerust minimaal 50 bladzijden dikker mogen zijn! Of heeft iemand de auteur aangepraat dat zijn hooggeprezen 1812 toch teveel in details verdronk en het ditmaal wat beknopter mocht?
 
Het boek bevat een aantal foto’s die de hoofdpersonen, voor ons meestal illustere onbekenden, een gezicht geven. En gelukkig zit er een voldoende aantal kaarten over de bladzijden verspreid om de snel wisselende situatie op de fronten te kunnen volgen.
 
In een laatste hoofdstuk, De nasleep, gaat Zamoyski na hoe het een aantal van de hoofdpersonen later vergaan is. Niet goed! Sommigen, zoals de latere generaals Sikorski en Anders hebben een vooraanstaande rol gespeeld bij de Poolse troepen in ballingschap tijdens de Tweede Wereldoorlog (onder andere in Italië bij de slag om Monte Cassino, het klooster van Benedictus, waar op de hellingen een indrukwekkend Pools kerkhof ligt). Van de Russische aanvoerders heeft haast niemand Stalins ‘zuiveringen’ tussen 1935 en 1938 overleefd. Naar schatting 20.000 Poolse officieren, zowat het hele korps, eindigden in de massagraven bij Katyn of op andere vernietigingsterreinen in Polen en de Sovjet-Unie. (Een infame schanddaad die de Sovjets de Duitsers in de schoenen schoven, een leugen die tot 1989 de schoolboeken haalde, maar die geen enkele Pool geloofde.) Honderdduizenden priesters, onderwijzers, ingenieurs, kortom zowat de hele intelligentsia, werden tijdens de Tweede Wereldoorlog omgebracht, hetzij door de nazi’s, hetzij door de Russen. Polen bloedde en bloedde nog lang.
 
In slechts enkele maanden tijd hebben wij drie boeken over deze periode onder ogen gehad die als het ware een complementaire cluster vormen: dit van Zamoyski over Polen; Anthony Reads Wereldbrand (2009) en Reizigers door de Grote Oorlog (2008) van Thiry en Van Cleemput, over de odyssee van een Belgisch pantserkorps doorheen heel Rusland. Ze alle drie kort na elkaar lezen, heeft voor mij een hele lacune in mijn kennis opgevuld. Ik kan het allen aanbevelen.
 
Meer informatie over de auteur en zijn werk:
http://www.adamzamoyski.com/
http://nl.wikipedia.org/wiki/Adam_Zamoyski
 

Jos Martens