Een tussenweg is er niet

Dirk Tuin

Over deze studie doet hij twaalf jaar. Tijdens de studie is hij wisselend in de kost bij familie in Amsterdam en bij zijn ouders in Leeuwarden. De examens waaruit moet blijken of hij geschikt is voor het ambt van predikant verlopen moeizaam. Hij wordt zelfs beticht van plagiaat en leugenachtigheid. Zelle belooft beterschap. Dat zou hij vaker beloven. De auteur beschrijft nauwgezet welke voeten het allemaal in de aarde had voordat Zelle eindelijk, in 1949, als dominee bevestigd werd. In Rockanje.

Daar blijkt al gauw dat hij zich van sociale conventies weinig aan trekt. Zijn handel en wandel staan in schril contrast met de verwachtingen die men van de nieuwe predikant heeft. Hij wordt een controversieel figuur. Hij laat zich weinig gelegen liggen aan de opvattingen van mensen om hem heen. Of het nu de kerkenraad betreft of zijn buren, hij gaat zijn eigen gang. Hij laat mensen niet in zijn tuin, laat staan in zijn huis toe, betreedt zijn huis zelfs via het raam, zingt boven de zang van de gemeente uit, houdt zijn rijzige gestalte in vorm door veelvuldig te fietsen, zwemmen en op de meest onchristelijke tijdstippen te hardlopen, soms slechts gekleed in korte broek, ook bij winterdag.

Als hij wordt aangesproken op de omgangsvormen die van hem verwacht worden -en dat gebeurt meermaals - maakt hij duidelijk dat hij die niet in acht wenst te nemen. Komt het toch tot afspraken, dan komt hij die niet na. Hem aanspreken op zijn morele verantwoordelijkheid helpt niet of hoogstens slechts tijdelijk. Er blijkt weinig dat Zelle tot gedragsverandering kan bewegen. Of er moet geld in het spel zijn. Zelle was uitermate op de centen. Het boek geeft daarvan vele voorbeelden. Zijn preken kenmerkten zich door tussenzangen, door een eigen liturgie en een standaardindeling van de preek in drie delen. De inhoud van de preken sprak sommigen aan, leidde bij anderen tot negatieve reacties. Hij veroorzaakte verdeeldheid. Dominee Zelle bleek niet te handhaven.

Als hij uit Rockanje moet vertrekken, keert hij terug naar Leeuwarden waar hij intrekt bij zijn moeder. Hoe hij met haar om gaat en hoe de buurt daarop reageert, wordt uitgebreid beschreven en geïllustreerd met persoonlijke getuigenissen. Hij houdt veel spreekbeurten, vaak meerdere op één dag, door het hele land. Het lijkt een verdienmodel voor hem te zijn. Zijn manier en vooral de inhoud van zijn preken leiden nogal eens tot commotie. Hij zet zich af tegen zijn geboorteplaats Leeuwarden, een slechte stad in zijn ogen, en in zijn preken brengt hij zijn persoonlijke politieke denkbeelden luid en duidelijk naar voren. Zo fulmineert hij tegen Soekarno tegen de achtergrond van de Indonesische Onafhankelijkheidsoorlog, tegen het socialisme en het communisme.

Zeker vanaf de tweede helft van de jaren zestig van de vorige eeuw, deden zich allerlei maatschappelijke ontwikkelingen voor. De zeden werden losser, een doorn in het oog van deze conservatieve dominee, er was sprake van ontzuiling, van migratie, van ingrijpende politieke en geopolitieke ontwikkelingen. Hij moest daar, net als de kerk, een antwoord op vinden. Hoe moest men zich verhouden tot een tijd waarin geloofsbeginselen steeds meer ter discussie werden gesteld? De keuze was voor hem – star en rechtlijnig als hij was - links of rechts, hemel of hel. Een tussenweg is er niet. Dit leidt tot polemieken, ook in (landelijke) dagbladen.

Hoe Zelle over een en ander denkt wordt manifest in een preek die hij in 1962 heeft gehouden en die letterlijk en in zijn geheel in de biografie is opgenomen. Zelle gaat daarin zoals gebruikelijk met stemverheffing tekeer tegen de veranderende tijdgeest en tegen de geestelijke vervlakking en illustreert met voorbeelden - die nu, maar waarschijnlijk toen ook al, niet serieus genomen werden - waaruit die verandering en vervlakking zou blijken.

Bearn Bilker doet in 38 hoofdstukken op overzichtelijke wijze in de context van de maatschappij in de jaren waarin Zelle predikte minutieus verslag van het reilen en zeilen van de dominee. Hij kan zich daarbij beroepen op de talrijke verslagen van de vele vergaderingen van de kerkenraden en de classis over Zelle, maar ook op brieven van individuele leden van de gereformeerde gemeente die hun bezwaren tegen de dominee bij de kerkenraad kenbaar maakten. De auteur vermeldt alle bronnen achter in het boek.

Deze gedetailleerde beschrijving staat de leesbaarheid van deze biografie geenszins in de weg. Het boek leest als een trein en heeft iets van een picareske novelle. Net als de hoofdpersoon in een schelmenroman verandert Zelle nogal eens van woonadres, daardoor in steeds nieuwe situaties terechtkomend waarin hij zich telkens weer met zijn karakter moet zien te redden. En dat lukt hem. Want hij is net als een schelm gewiekst en de mensen in zijn (nieuwe) omgeving dikwijls te slim af.

Is de wandel en handel van dominee Zelle op zich al interessant en een reden dit boek te gaan lezen, de context waarin de auteur hem plaatst maakt het boek extra waardevol. Op welke boeken, teksten en personen gingen zijn ideeën terug? Bilker roept in dit verband onder meer de aanleiding voor de oprichting in 1880 van de Vrije Universiteit in herinnering, het gedachtegoed van de hoogleraren van Zelle aan de VU en de ideeënstrijd die tussen de verschillende gereformeerde gezindten in de tijd van dominee Zelle gaande was. Maar eerst en vooral ook de tijd waarin deze markante, excentrieke en legendarische dominee, in de woorden van Bearn Bilker, zijn weg zocht. Zelle overleed in 1983.
.