Conclave

De afgelopen jaren zijn er verschillende films en series gepasseerd over pausen. Over een jonge paus: The young pope (2016) van Paolo Sorrentino met Jude Law en Diane Keaton. Over twee pausen: The two popes (2019) van Fernando Meirelles met Jonathan Pryce en Anthony Hopkins. Over een nieuwe paus: The new pope (2020) van andermaal Paolo Sorrentino met John Malkovich en nog eens Jude Law.

Het script van Conclave is gebaseerd op de gelijknamige bestseller van Robert Harris uit 2016, die behoorlijk nauwkeurig gevolgd wordt.
Voor de inhoud: zie de uitvoerige bespreking van het boek op Histoforum. Deze bijdrage behandelt voornamelijk de filmische aspecten en het verschil roman-film. Ongetwijfeld zullen het boek en nog meer de film (toegankelijker) aanleiding geven tot soms verhitte discussies (zoals we ondertussen al mochten ervaren!). Zeker nu, na de Bafta-bekroningen.

Ralph Fiennes als de Britse kardinaal Lawrence.

Rome. Vaticaan. De paus is plotseling overleden in zijn slaap:
Sede Vacante!
Zonder verwijl dient dus een conclaaf bijeengeroepen voor de verkiezing van een nieuwe paus.

Centraal staat de Britse kardinaal Lawrence (rol van Ralph Fiennes). Als deken van het College van Kardinalen is hij de verantwoordelijke voor de organisatie van het conclaaf. Hij begrijpt dat het een heikele taak zal worden die veel diplomatie vergt, vooral omdat de kloof tussen de conservatieve en de progressieve vleugels in de Kerk alsmaar breder wordt.
(Waarom de naam van de kardinaal Lomeli uit de roman van Robert Harris veranderd is in Lawrence?? Geen idee.)

Maar dan begint het bochtenwerk en wordt het ook voor Lawrence steeds moeilijker om boven het gewoel uit te blijven staan.
Zeker wanneer er een schandaal dreigt. En dan duikt er op het laatste moment nog een opmerkelijke nieuwe kardinaal op, die in het geheim (in pectore) door de overleden paus is aangesteld, maar van wie nooit iemand gehoord heeft, kardinaal Vincent Benitez (Carlos Diehz), de aartsbisschop van Kaboel. Kaboel notabene, stevig in handen van de fundamentalistische Taliban na de overhaaste evacuatie door de Amerikaanse troepen (15 augustus 2021)! Sindsdien is alles wat in 20 jaar op gebied van mensenrechten is bereikt, teniet gedaan. Vraag maar aan de vrouwen!

Na acht stemronden heeft nog steeds geen van de kandidaten de vereiste meerderheid. Lawrence krijgt steeds meer stemmen. Net wanneer hij als eerste het stembiljet met zijn eigen naam in de urne wil steken, ontploft een bom, als een waar godsoordeel. De explosie laat alle ramen in splinters rinkelen spectaculairder dan in het boek mogelijk was. Op het overbevolkte plein vallen veel slachtoffers. Maar ook vijf doden in de meestal overbevolkte leeszaal van de KU Leuven (waarin wij zelf zoveel uren en dagen hebben doorgebracht voor onze historische papers en opzoekingswerk). Deze synchrone aanslag wordt in de film slechts terloops vermeld, maar is duidelijk voor wie het boek gelezen heeft waar een kardinaal ex- hoogleraar theologie aan de universiteit van Leuven arriveert.
Als een tweede klap op de vuurpijl volgt dan de onverwachte pauskeuze.

Zoals bijna steeds in een speelfilm was er een concentratie van figuren nodig.
Vandaar zijn bij de begroeting bij het défilé van arriverende de kardinalen alleen de hoofdpersonen behouden, zonder de hele stoet uit het boek met de litanie van misbruiken plus de persoonlijke schandalen waarbij de meesten betrokken zijn.

De belangrijkste papabili (kanshebbers voor de pauskeuze) zijn: Bellini, de hoop van de progressieven, voormalig aartsbisschop van Milaan en gematigde, in de lijn van de overleden paus; Tremblay, Frans-Canadees, dicht bij de overledene als camerlengo; kardinaal Adyemi, Nigeriaan, die kans maakt op verkiezing als eerste zwarte Afrikaan uit de geschiedenis. En tenslotte Tedesco, patriarch van Venetië, voorvechter van de traditionalisten die de Kerk radicaal ideologisch willen terugdraaien. In het totaal zijn er, in theorie althans, meer dan 100 mogelijke kandidaten.

Kardinaal Lawrence belichaamt als het ware de Kerk zelf. Juist daardoor is hij het geweten in een hofhouding van schijnheiligen: een bijzonder sterke vertolking door Ralph Fiennes!

Romeinse senaat

Om te beginnen: in de film is geen enkele scène daadwerkelijk opgenomen in het Vaticaan. Ondanks uitvoerige informatie en voorafgaande rondleiding kreeg Berger daarvoor geen toestemming. Rome heeft genoeg statige gebouwen die kunnen doorgaan voor gewijde plaatsen en zo nodig werden locaties nagebouwd in de Cinecitta-studio’s. Met name de binnenkant van de Sixtijnse Kapel die zo’n vooraanstaande rol speelt, het plafond en Michelangelo’s (fris gerestaureerde) fresco’s zijn met de computer gegenereerd.
Bij één scène konden wij dat merken. Twee kardinalen zitten op een terras voor de Vaticaanse tuin. Die tuin is duidelijk, als bij een toneeldecor, op een groot doek aangebracht. Ongetwijfeld kunnen aandachtige toeschouwers nog meer voorbeelden bespeuren.

Het college van kardinalen komt over als een instelling die buiten de tijd staat, buiten de wereld, buiten de wet. Conclave komt van het Latijnse ‘cum clave’, letterlijk ‘met sleutel’, oftewel achter slot en grendel.

Wie kiest een nieuwe paus? En hoe verloopt dat proces?
Alle kardinalen die jonger zijn dan 80 jaar komen in Rome bijeen voor een vergadering achter gesloten deuren, het conclaaf. Maximaal 120 kardinalen stemmen dan op de kandidaat van hun keuze.
Bij elke stemronde krijgt een kardinaal een briefje waarop hij de naam van zijn kandidaat schrijft. De briefjes worden verzameld in een grote miskelk. Als na één ronde nog geen kandidaat met twee derde van het aantal stemmen is verkozen, volgen er iedere dag daarna steeds vier stemmingen per dag totdat er een paus gekozen is.
Ook na de stemmingen zijn de kardinalen afgesloten van de buitenwereld. Zij verblijven in speciale vertrekken bij het Vaticaan.

Rituelen en Kerk

Het hele verhaal speelt zich af in de majestueuze, somptueuze decors van het Vaticaan. Dat alleen loont al de moeite. Zeker voor mensen die er nog nooit geweest zijn en/of misschien evenmin televisiebeelden kennen. Hier heeft de film door het visuele aspect natuurlijk een hele streep voor op het boek. Drie voorbeelden: de eucharistieviering in de basiliek, waar kardinaal Lawrence zijn welkom uitspreekt in het Latijn en dan voor zijn geïmproviseerde redevoering overschakelt naar het Engels; dan de iconische scène van een schermvolle optocht kardinalen met witte paraplu’s, terwijl ze bij hun aankomst enkele dagen eerder, uitsluitende zwarte regenschermen droegen; en tenslotte de scènes met de maaltijden, waar je herhaaldelijk de zwijgende nonnen aan het werk ziet: letterlijk nederige ‘dienstmaagden der heren kardinalen’, als pionnen in stilte werkend op de achtergrond, in de schaduw. Dit is een sprekende, sterk visueel aangebrachte verhaallijn, niet behandeld in onze recensie van het boek.

De ironie van de geschiedenis: net in zuster Agnes (een bezielde Isabella Rossellini) vindt Lawrence een onverwachte steun. Zij doorbreekt de dwangbuis van het protocol, waardoor Lawrence beslissende informatie kan gaan zoeken en vinden op verboden terrein. En wanneer zij ongehoord voor haar positie in de refter de hele vergadering toespreekt, stuurt zij het conclaaf in de beslissende richting.


De parade van witte paraplu’s. Witte rook? Habemus Papam?

Heilige Vader , Heilige Stoel, Bijbelteksten, gebeden …
Bevreemdende rituelen in overvloed. Je eerste reactie: wat in de hemel zie ik hier bezig??
Regelmatig deed het je mond openvallen van stomme verbazing. Waren we tijdreizigers, terug gekatapulteerd naar de volle middeleeuwen?

Gezag en macht

Gezag en macht zijn als het ware uitgewerkt in Beeldspraak: je hebt de symboliek van mijters (betekenis?) purperen en rode gewaden.
Een zelfde idee zag je doorheen de tijden bij Egyptische farao’s; heersers van Maya’s, Azteken, de Sapa Inca en zijn adel als het ware door de hemel bepaald, zoals telkens de band met de astronomie aangeeft. Ramses II en de zonnestraal bij zijn verjaardag doorheen de gang van Aboe Simbel, en uitsluitend dan; het Inti Raymi-feest in Peru bij Inca’s, op 22 juni, de kortste dag (zonnewende) *

* Meer hierover in Histoforum Magazine: De Equinox achterna. Monumenten en astronomie en Eeuwen op zoek naar de tijd.

Archaïsche rituelen in Conclave? O Ja? In overvloed!
Het geheel roept luidkeels reminiscenties op aan de kroning van Charles, Prince of Wales, met zijn 75 jaar de oudste troonopvolger van de oudste en langst regerende vorstin uit de Engelse geschiedenis. Hij werd acht maanden na haar overlijden op zaterdag 6 mei 2023, dag op dag 70 jaar na de kroning van zijn moeder, tot koning gekroond in Westminster, in een verbijsterend ongelooflijk archaïsch, urenlang durend ritueel.

Hier is het hele verloop uitvoerig becommentarieerd uitgezonden door onze televisiezenders, met even uitvoerige toelichting in detail tot in den treure over alle parafernalia en elk onderdeel en alle betrokken personen. Wereldwijd is dit gevolgd door naar schatting meer dan 300 miljoen kijkers!
Charles kreeg de kroon op het hoofd gezet door de anglicaanse aartsbisschop van Canterbury. Met de 700 jaar oude Coronation Chair centraal op het kosmische Cosmati – diagram, als hoofd van de Anglicaanse Kerk en vertegenwoordiger van God op aarde..
Nota: Ook in de Sixtijnse Kapel tref je een groot kosmisch diagram aan in de vloer, vlak voor het fresco met het Laatste Oordeel van Michelangelo*. Voor een virtuele rondleiding zie: Virtual tour "Sistine Chapel"

* Over kosmische diagrammen en hun cruciale rol in het middeleeuwse wereldbeeld, zie meer in Liber Floridus,

Het St.-Pietersplein kwam al eerder aan bod op deze site: Zie Eeuwen op zoek naar de tijd,  doorscrollen tot Triomf van de Klok.

Het plein en de basiliek zijn een fantastisch paradigma van pronkzucht en triomfantelijke pronkarchitectuur, in architectuur en beeldende kunsten de meest frappante uiting van de katholieke contrareformatie, de triomfantelijke kerk met de St.-Pieters en onder meer de exuberante barokke schilderijen van Rubens in de Antwerpse kerken als exponent.

Die mentaliteit was ook de pausen in vroegere tijden zelden vreemd. Bezoek het Palais des Papes in Avignon het luxeverblijf van de Franse pausen tijdens de Babylonische ballingschap in de 14de eeuw, de tijd van Zwarte Dood en zwarte armoede. Maar qua verspillende pronkzucht slaat de Vaticaanse pracht en praal alles in uiterlijk vertoon. De aanleg van plein en gebouwen duurde meer dan een eeuw, schakelde achtereenvolgens de grootste kunstenaars van hun tijd in (Bramante Michelangelo, Bernini) en kostte in hedendaagse munt miljarden euro’s! Als tegenwicht: akkoord, het resultaat is in zijn geheel blijvend werelderfgoed van formaat.
Hier zetelen de pausen gebeiteld in een millennia oude traditie: op de sterren georiënteerde piramides als die van Khoefoe (Cheops), de tempels en monumentale reuzenbeelden van Ramses II in Luxor en Aboe Simbel; Angkor Wat, de Verboden Stad in Beijing (Peking), het Versailles van Lodewijk XIV (1)… de lijst is quasi eindeloos. Ze loopt door tot in onze eigen tijd, met de drievoudige pauselijke tiara, gedragen door een zegenende Heilige Vader, tot voor kort op een draagstoel getorst door Zwitserse gardes, in eeuwenoude tenue (ontworpen door Michelangelo) ,vergezeld van wachters met kuras en 16de-eeuwse stalen Spaanse Morion helm op het hoofd, gewapend met hellebaarden; of met vorstelijke hermelijnen mantels, gouden koetsen en heraldieke wapenschilden voor adel en (kerk)vorsten …
Hetzelfde geldt voor de ceremoniële uitmonstering van de kardinalen in vol ornaat: in hun keizerlijk purper, met zwaar goud- en zilverdraden geborduurde brokaten gewaden.

Laten we er nogmaals het externe getuigenis bijhalen van de Amerikaanse historica Barbara Tuchman in haar Mars der Dwaasheid, hoofdstuk III: De renaissancepausen lokken de protestantse afscheiding uit. Dat deze pausen een fraai stelletje vormden, wisten we reeds uit Erasmus' Lof der Zotheid, waarin hij met name van leer trekt tegen de krijgsman - paus, Julius II (1503-1513), Leo X (1513-1521) en Clemens VII (1523-1534).

Haar stelling, die niet door iedereen zal aanvaard worden, is dat deze pausen eenvoudig niet in staat waren om de broodnodige hervormingen door te voeren: corrupte pausen creëerden - tegen malse sommen - corrupte kardinalen. En uit deze verdorven, in weelde zwelgende troep werden nieuwe, uiteraard corrupte pausen gekozen. “In hun jacht naar wereldse goederen - waaruit hun kunstmecenaat voortkwam als één vorm van smijten met geld - bleven zij blind voor de tekenen des tijds, even overtuigd van hun onschendbaarheid onder de status van hun ambt, als de oude Trojanen onder de heilige sluier, die hun stad heette te beschermen.”

Didactische tips

1. Observatietaken bij de Filmprojectie

1.1. Algemeen

Bij groepswerk. Elk lid van de groep selecteert bij het kijken a) 2 sequenties waarin de knap gebruikte filmtaal indruk maakte. ( Beschrijf bij de groepsbespreking de plaats van de sequentie in het geheel van de film - Wat was er zo indrukwekkend: welke camerabeweging (close up ....?) ) en b) één sequentie waarin de muziek/de geluidsachtergrond bijdroeg tot het welslagen van het fragment.
Na de bespreking kiest de groep 3 voorbeelden uit a) en 2 uit b) om in het schriftelijk verslag uit te werken.

1.2. Historische beeldvorming

Kies één aspect dat je iets leerde wat je nog niet wist/ dat je verbaasde/ dat afwijkt van wat je dacht over de behandelde periode of verhaal/ sterk verschilt van onze huidige opvattingen. Dit mag 'iets' zijn in verband met het materiële leven of in verband met de mentaliteit (omgangsvormen, verhouding man-vrouw...al helemaal niet moeilijk bij dit iconische verhaal!)
- Kies 2 bevreemdende rituelen bij individuele personages, maar vooral in het geheel!

1.3. Beeldtaal en filmmuziek

De film bevat enkele knappe voorbeelden van filmtaal. Dat verdient extra aandacht.
Dadelijk na de bovenstaande taken zou je de volgende film moeten bekijken: What makes this film such a stunning work of art? Conclave explained. 11.34 minuten, ondertiteling instelbaar - Filmesthetica: compositie, clair-obscur, belichting, symboliek: verhaal binnen verhaal enz. Bijzonder interessant. Ook zeer geschikt voor CLIL/TTO Engels.

Na de film. Tips en mogelijkheden

Jarenlang behandelden we de Italiaanse renaissance vertrekkend vanuit de fresco’s van Michelangelo in de Sixtijnse Kapel en zijn David in Firenze, gedeeltelijk in geschiedenis, gedeeltelijk in kunstinitiatie. Start: de schepping van Adam met de bijna-aanraking door God. Door de kunstenaar en zijn tijdgenoten gezien als de voorstelling van de renaissance, de ontwaking uit de middeleeuwen. Dan volgden natuurlijk de basiliek en het plein.
Als leerlingen op de beroemde Rome-reis van laatstejaars, de apotheose van zes jaar voortgezet onderwijs, kregen wij de Kapel en aanpalende zones niet te zien wegens restauratiewerken. Dat was voor mij pas het geval in 2001 en 2002 met twee opeenvolgende bezoeken. Toen waren de fresco’s eindelijk in hun oorspronkelijke pracht hersteld, bevrijd van kaarsenwalm en latere aanvullingen. Doch helaas had het massatoerisme ondertussen toegeslagen - volgens I. L. Pfeijffer de oorzaak voor zowat alles wat verkeerd loopt in de Europese cultuursteden - proppensvolle ruimte met taterende toeristen en barse suppoosten, die het onvermijdelijke (verboden) fotograferen met mobieltjes tevergeefs poogden in te tomen en de groepen na veel te korte tijd naar buiten dreven (2). (Als leraren zijn wij gelukkig wat langer mogen blijven.)

En eindelijk konden we ook de ingenieuze door Michelangelo ontworpen dubbele koepel langs binnen beklimmen via steile trappen en zeer nauwe tussenruimte (waar een dikke Duitse dame zelfs kwam klem te zitten.)

Een enorm voordeel voor de lessen in de klas is de positieve voortgang van de techniek! In mijn beginjaren als leraar kon ik uit een grootformaat Italiaanse brochure met meestal zwart-wit foto’s de leerlingen per bank enkele seconden laten kijken (en dan verwachten dat ze op een toets nog wat essentieels hadden onthouden!) Na de dure, door Japanners bekostigde restauratie kwamen prachtige televisieprogramma’s op video ter beschikking. En de laatste jaren brachten leerlingen hun taken op PowerPoint voor hun medestudenten.
Nu is er dus de film als initiatie. Synchronisatie geschiedenis – esthetica blijft natuurlijk primordiaal en moet liefst lang vooraf gepland.

Onderstaande tips zijn allemaal uitgetest in de praktijk, maar niet allemaal samen in dezelfde groepen of jaren.
Het Vaticaan kan op verschillende wijzen en verschillende tijdstippen in het curriculum een rol spelen. Zeker als voorbereiding op de traditionele Rome-reis.
Als introductie voor eigen reizen hebben wij (als volwassenen) enkele lezingen gevolgd van een collega die Rome kende als zijn broekzak

Groepswerk

Een oude klasmakker, die sinds onze Rome-reis niet meer in de Eeuwige Stad was geraakt had met vrouw en kinderen de recensie op Histoforum van het boek gelezen en de film gezien.
Als resultaat stuurde hij enkele suggesties door. Hij merkte op dat er bij de didactische tips heel wat gegevens ook voor geïnteresseerden buiten het onderwijs nuttig zijn om lang ingedoezelde kennis op te frissen. Hij boekt een familietrip begin juni.

Start met rondvraag. “Wie is al in Vaticaan geweest?“
Zo ja, heb je eigen documentatie?
- Wat kies je als onderwerp, keuze maken : de Sixtijnse Kapel (taak gedetailleerd opzoeken plafondfresco’s - andere groep het Laatste Oordeel.)
- Bij de interactieve dia over de Sixtijnse Kapel die vaker kan getoond en iedereen kan downloaden  Virtual tour "Sistine Chapel" hoor je muziek uit de tijd. Laat vrijwilligers samen met collega muziekgeschiedenis de polyfonie behandelen, liefst in vergelijking met bijvoorbeeld een populaire hedendaagse ballade.
- Welke instrumenten vind je op schilderijen: Van der Weyden, het Lam Gods, Bruegel?
(Aangevuld via vader van leerling: de doedelzak bij Bruegel is meestal een moezelzak, een instrument dat volledig verdwenen was. Reconstructie kort na W.O. II door striptekenaar en kunstenaar Jacques Laudy (1907-1993), tekenaar van de reeks Hassan en Kadoer op basis van schilderijen Bruegel.)

- Door 2 collecties muziekinstrumenten volgde een uitstap naar luit, harp en uitheemse instrumenten: Senegal, sicu arca (dubbele Inca panfluit) met introductie via oorspronkelijke versie van El Condor Passa; offerfluit uit Teotihuacan (Mexico) en een Maya antropomorf beeldje dat een nabootsing van windgeluid voortbracht als eerbetoon aan de god Kukulcan (Gevederde Slang, Quetzalcoatl bij de Azteken).

- Twee van de studenten vroegen om de Zwitserse Garde te behandelen: zij hadden daarover materiaal (tekst en afbeeldingen) verzameld na het zien van de film Angels and Demons (2009) en het lezen van Dan Jones’ boek Het Bernini Mysterie, waarop de film gebaseerd is.

Tenslotte

Op YouTube is er hele reeks films over Conclave, variërende in kwaliteit en lengte, o.m. trailers, een volledige inhoud over 16 minuten minuten
- Ending explained - 5 min
-Volledig kort overzicht -15 min


Noten
1. Johan Op de Beek, Versailles, Uitg. Horizon, 2023, 396 blz. – ook als e-boek.

Idem, De Zonnekoning, Horizon, 2018, 616 blz. – ook e-boek.

Peter Burke, Beeld van een koning. De propaganda van Lodewijk XIV, Amsterdam, Agon, 1991, 229 blz.

2. Ilja Leonard Pfeijffer, Grand Hotel Europa, Amsterdam – Antwerpen, De Arbeiderspers, 2019 (10e druk), 546 blz. – ook als e-boek

Jos Martens, februari 2025