Histoforum
laatste wijziging:
Piramiden. Het eerste wereldwonder. De Grote Piramide van Gizeh
DVD - BBC, 2002; Memphis Belle, 2005 - duur: 50
minuten - Engels gesproken, Nederlandse ondertitels.
Genre: historisch docudrama
Inhoud
We volgen de bouw van de Grote Piramide van Khoefoe
(Cheops), gezien door de ogen van de bouwers, van een man in het
bijzonder: Nakht. Als oude man kijkt hij terug op zijn leven, letterlijk
in de schaduw van de piramide. Op een dag, 40 jaar eerder, werden hij en
zijn broer Deba geronseld om te gaan werken voor de farao. Na dagen
varen over de Nijl, samen met andere dienstplichtigen, bereiken ze eerst
Sakkara met de trappenpiramide van Djoser die gebouwd is 60 jaar voor de
regering van Khoefoe. De dag daarop arriveren ze in Giza. Meestal horen
we de stem van de oude Nakht als verteller, maar regelmatig komt ook een
hedendaagse off-screen stem commentaar leveren. Hier benadrukt die dat
de piramidebouwers geen slaven waren, in tegenstelling met wat nog
steeds vaak gezegd wordt.
De regering van Khoefoe begon omstreeks 2480 v. C.
Waarom precies deze farao dit nieuwe en gigantische project aanvatte,
weten we niet met zekerheid.
Volgens de belangrijkste Egyptische scheppingsmythe
was er in den beginne alleen oerwater en chaos. Het eerste land dat
oprees uit het water was een berg in de vorm van piramide. Zo werd de
piramide symbool van leven. Khoefoe regeerde waarschijnlijk gedurende 23
jaar. De voorbereidselen voor de bouw begonnen in het eerste jaar van
zijn regering. Eerst moest de exacte oriëntering van de piramide op de
bouwplaats worden vastgesteld, door het bepalen van het noorden. (Zie
verder, bij bespreking).
Nakht en zijn broer krijgen logies dicht bij de
bouwwerf. Doorheen hun avonturen krijgen we een goede kijk op de
organisatie en de werkverdeling op het enorme terrein met zijn duizenden
arbeiders. We leren ook meer over allerlei aspecten van het dagelijks
leven, van kleding over huisdieren tot vaatwerk en het eenvoudige
gereedschap dat gebruikt wordt in de bouw.
Zij beginnen als waterdragers in de groeve, waar de
grote blokken uitgehouwen worden. In tegenstelling tot wat men vroeger
dacht, lag die groeve in Giza zelf, op zo’n
Binnenin zijn ruwe blokken gebruikt en steenafval.
Zij arbeiden in werkweken van 9 dagen, gevolgd door een dag rust. Nakht
en Deba promoveren door hun ernst en inzet tot in de ploegen die de
zware steenblokken tegen een steeds hoger wordende helling omhoog
slepen. Zij maken kennis met het dorp voor de permanente arbeiders,
vaklui met bijzondere vaardigheden, die tot de hofhouding van Khoefoe
gerekend worden. De farao zorgt voor al hun behoeften. Verspreid over
het land houdt hij kudden vee, die hun zelfs vlees bezorgen, een
zeldzaamheid voor gewone mensen. Deba huwt de dochter van een belangrijk
opzichter. Zo verblijven de broers voortaan in het permanente dorp.
Het werk aan de piramide vordert gestaag, jaar na
jaar. Het is zwaar labeur en niet zonder gevaar. Alles gebeurt met
zuiver mankracht. Katrollen zijn onbekend, men gebruikt verplaatsbare
houten bokken (stellages), die met stenen worden vastgezet. Op een dag
valt zo’n bok om, een zwaar blok glijdt terug naar beneden, de helling
af. Deba wordt erdoor verpletterd. Nakht blijft ontroostbaar achter.
De piramide is geen massief volume. Binnenin moeten
drie grafkamers op drie verschillende niveaus plus de gangen erheen
worden uitgespaard. En dat dient natuurlijk te gebeuren tijdens de bouw.
Daarom werken de bouwmeesters met een demonteerbare maquette in hout.
Het hele project staat onder de leiding van Hemioenoe, een neef van
farao Khoefoe. Ondertussen arriveert per boot een enorme blok graniet
bestemd voor het dak van de middelste grafkamer. Hij komt uit Aswan
Na jaren mag zijn ploeg het sluitstuk van de piramide
plaatsen: het piramidion, een
volkomen gladde miniatuurpiramide. Eerst worden de sleephellingen op de
trappen verwijderd en dan hakken ploegen arbeiders van hieruit de
uitstekende trappen af, van boven naar beneden toe. Anderen polijsten de
fraaie kalksteen tot de hele piramide oogverblindend wit en volkomen
glad schittert in de zon. Een adembenemend zicht!
Rest nog één vraag, de hamvraag: waarom al deze
moeite voor de graftombe van één man? De hiërogliefen op de wanden van
een latere farao, die van Oenas, geven een inzicht in de gedachtewereld:
een geheel van bouwwerk en rituelen moest de overleden farao een plaats
verzekeren tussen de “Onverwoestbaren”. Lange tijd heeft men getwijfeld
aan de betekenis van die woorden. Nu denken de geleerden bewijzen te
hebben gevonden dat daarmee de circumpolaire sterren bedoeld zijn, en
meer bepaald het sterrenbeeld Orion. In de piramide van Khoefoe zijn in
de jaren 90 van de vorige eeuw smalle schachten gevonden, waarvan men
eerst dacht dat het verluchtingsschachten waren, die doorheen het hele
bouwwerk lopen en gericht zijn op dat sterrenbeeld. Conclusie: de
piramide is geen graf voor een dode, maar een verrijzenismachine, die
het eeuwig leven moet verzekeren voor de farao en via hem voor heel
Egypte.
Bespreking & historische betrouwbaarheid
Dit is een
docudrama, een reconstructie met acteurs, nagespeelde scènes en
computeranimaties. Dit betekent dat de grens tussen zuivere documentaire
en speelfilm volledig vervaagt. Het is een nieuwe trend die in deze vorm
pas populair werd na 2000. Welke garanties heb je als kijker, als
geschiedenisleraar, dan nog voor betrouwbaarheid van het geheel? Waar
begint computeranimatie en waar houdt realiteit op? Het lijkt wel
The Lord of the Rings. Als
kijker heb je heel wat dingen niet eens door, tenzij je er uiterst alert
voor bent.
In de eerste plaats ga je kijken wie de film heeft
gemaakt. In dit geval de BBC, Huis van Vertrouwen. O.k. Dat is al één
garantie. Dan: wie waren de medewerkers? Een hele reeks Britse
professoren o.a. John Romer, zelf producent en regisseur van een
succesrijke zuiver documentaire reeks
Romer’s Egypt. (Romer, J.,
Graven voor de farao. Het
dagelijks leven in Oud-Egypte tijdens de 19de en 20ste dynastie.
Utrecht, Teleac, 1991.)
De stem van Nakht is zowaar de beroemde filmacteur
Omar Sharif! En een van de adviseurs is Zahi Hawass, hoofd van de dienst
Egyptische Oudheidkunde, de Omar Sharif van de archeologie.
De acteurs zijn allen authentieke, hedendaagse
Egyptenaren. Moslims. Dat heeft zo zijn consequenties. Naakte mannen of
vrouwen met ontbloot bovenlijf, zoals op de grafreliëfs van het Oude
Rijk veelvuldig voorkomen, zul je hier tevergeefs zoeken. De tijd van
Khoefoe was duidelijk minder preuts dan het huidige Egypte. De mannen in
de film dragen een soort veredelde luiers, de vrouwen jurken met brede
schouderbanden. Dergelijke kleren werden in die periode effectief
eveneens gedragen.
Opzichters dragen wikkelrokken uit linnen, farao
Khoefoe heeft de rode kroon van Beneden Egypte op het hoofd en zijn rok
is geplisseerd. Klopt allemaal. De Egyptenaren droegen kleren, geweven
uit vlaslinnen, vervaardigd uit de geklopte vezels van vlas, een plant.
Op reliëfs uit de mastaba’s ziet men herhaaldelijk werkers de
vlasstengels in hun geheel uit de modderige grond trekken. Of ze ook
stoffen weefden uit wol, is niet bekend. Alleszins zijn in graven vaak
hele bundels vlaslinnen gevonden, maar nooit wol. Archeologen menen dat
wol om de een of andere reden beschouwd werd als ritueel onrein. Katoen,
waarvan Egypte tegenwoordig een der grootste producenten is op
wereldvlak, was toentertijd onbekend. Het werd pas ingevoerd in de
Grieks-Romeinse tijd, 2000 jaar na Khoefoe.
Ook de vergulde houten draagstoel, waarin de farao
vrij oncomfortabel zit met opgetrokken benen, is correct. Hij is
gekopieerd op de draagstoel van koningin Hetepheres, de moeder van
Khoefoe (in 1925 ontdekt, nu in het Cairo Museum). Die zucht naar
authenticiteit vind je in de hele film terug. Helaas ontbreekt een
“making of” om dergelijke interessante details te verduidelijken.
Vandaar dat we in eigen documentatie zijn gaan zoeken.
Vooraf even wijzen op de soms dramatische muziek,
die in grote mate bijdraagt tot de sfeerschepping.
In de hele film ontdekten wij slechts één gegeven dat
zeker niet klopt. Minstens drie keer wordt gesproken van
wheat, tarwe. Dat is niet
juist. Deze periode kende geen
tarwe!
De lijst van dodenoffers uit het Oude Rijk bevat niet
minder dan dertig tot veertig woorden die op brood betrekking hebben.
Het is volstrekt onmogelijk om precies te weten waarin al die
broodsoorten van elkaar verschillen. Zij werden ingedeeld en genoemd, nu
eens naar het meel, dan weer naar de vorm, de manier van bakken of de
erin verwerkte ingrediënten zoals honing, melk, vruchten, vet, eieren of
boter. Voor het meel werden drie soorten graan gebruikt:
gerst (iot)
voornamelijk voor bier, gierst
(boti) en
emmerkoren voor brood.
Tarwe
(soet) werd pas ingevoerd in
de Grieks-Romeinse periode, bijna 2000 jaar na Khoefoe en gold als een
luxe. (Bron: Zonhoven, L.,
Was het Oude Egypte een Luilekkerland? In: Phoenix, jrg. 43, nr. 2,
1997, P. 63-74.
Voor de rest bevat de film echter een complete
schatkamer aan concrete gegevens over levenswijze, voedsel, werktuigen,
vaatwerk, zelfs elementen van geloof en denkwereld enz. enz. DVD bezit
het grote voordeel dat je het beeld kunt stilzetten op hoge kwaliteit,
om details duidelijker te exploreren.
De producers hebben veel recente ontdekkingen
ingewerkt, waarvan sommige nog niet helemaal uitgeklaard waren toen de
film gedraaid werd en die zeker nooit eerder te zien waren. De
belangrijkste zijn hieronder samengebracht.
Aantekeningen
De bouwers van de Grote Piramide
In 1990 ontdekten archeologen bij toeval de tombe van een arbeider
uit de periode dat de piramiden werden opgetrokken. In vrij korte tijd
werden niet minder dan 250 graven blootgelegd! Ze verschaften een massa
informatie over 'gewone' mensen. Zo bleken bij verscheidene mummies de
wervels beschadigd door het zware werk. Vervolgens groef prof. Lehner
een heel complex op met bakkerijen, brouwerijen en werkplaatsen ten
dienste van die arbeiders. Om het belang van deze vondsten in te
schatten, moet men weten dat er tot dan toe niets bekend was over de
gewone mensen die bij de bouw van de piramiden betrokken waren. Het
resultaat bevestigde de mening dat de bouwers inderdaad geen slaven
waren, maar gespecialiseerde vaklui, voor wie een massa voorzieningen
ter beschikking stonden, die goed verzorgd werden en goed betaald,
vermits zij zich individuele tomben konden veroorloven in een periode
waarvan men dacht dat dit uitsluitend een voorrecht was van de hoogste
klasse.
Bij verder onderzoek stootten de archeologen op een gigantische steengroeve, die bewees dat de kalkstenen blokken gehouwen werden uit het plateau van de piramiden zelf, in plaats van over de Nijl aangevoerd te worden vanop aanzienlijke afstand, zoals men tot dan toe aannam. Egypte. De geheimen van de Farao's (National Geographic Video).
In tegenstelling met de traditionele opvatting poneert Toby Wilkinson
in het recentere
Het oude Egypte (2011) dat
de bouw van de grote piramide niet bepaald een nationaal project was
waaraan het hele volk kon deelnemen en waarop het trots kon zijn. (De
vergelijking met de middeleeuwse kathedralenbouw is vaak gemaakt.) Wat
was het dan wel?
“Het ongemakkelijke antwoord luidt dat het de
ultieme projectie van de absolute macht was.” Tot in onze tijd toe
hebben despoten zich altijd onweerstaanbaar aangetrokken gevoeld tot het
optrekken van kolossale gebouwen (en niet te vergeten: dito
standbeelden). De grote piramide van Choefoe is gewoon de meest gedurfde
en duurzame van dergelijke ‘folies de grandeur’. (p. 111).
Het oude
Egypte was namelijk tijdens zijn hele geschiedenis een theocratische,
autoritaire, staat waarin de farao niet alleen van de goden afstamde,
maar god was!
Een dictatuur tevens met meedogenloos optreden en
bitter weinig respect voor mensenlevens van de onderdanen. Zelfs de
voorraden voor tijden van misoogsten dienden in de eerste plaats om
hongeropstanden te voorkomen.
Piramiden gericht naar de sterren
Tegenwoordig wijst de as van de Aarde naar een ster in
het sterrenbeeld Kleine Beer die wij de Poolster noemen. Het is daarom
gemakkelijk om (bij benadering) de richting van het noorden te vinden;
het is ongeveer de richting waarin de Poolster staat.
Maar dat is niet altijd zo
geweest, en het zal ook niet blijven duren. Tweeduizend jaar geleden
stond een andere ster van de Kleine Beer, Gamma Ursae Minoris, dichter
bij de hemelpool, het punt aan de hemel waar de aardas naar wijst. De
Egyptenaren van het Oude Rijk, in het midden van het derde millennium
voor Christus, hadden pech: er stond toen geen enkele ster dicht genoeg
in de buurt om als ”poolster” dienst te doen.
Maar er bestond wel een relatief eenvoudige methode om het noorden te
vinden, ontdekte de Britse archeologe Kate Spence. De hemelpool stond in
die tijd pal tussen twee vrij heldere sterren, Kochab en Mizar. Op het
moment in de nacht dat die twee sterren recht boven elkaar stonden, wees
hun (verticale) verbindingslijn precies naar het punt op de horizon waar
het noorden lag.
Op het bouwterrein van wat jaren later de grootste
piramide ooit moet worden, zijn 's nachts bouwmeesters en priesters
verzameld (zoals we in de film
zien), en misschien zelfs de jonge farao in hoogst eigen persoon,
voor de ceremonie van het vastleggen van het noorden. Geduldig wacht het
gezelschap, de ogen gericht op twee sterren:
Kochab, in het sterrenbeeld
dat wij vandaag de Kleine Beer noemen, en
Mizar in de Grote Beer.
Mizar staat aanvankelijk schuin boven Kochab, maar langzaam draait de
sterrenhemel, en de verbindingslijn tussen de twee sterren komt steeds
dichter bij verticaal. Dan komt het moment waarop iedereen gewacht
heeft: de twee sterren staan precies recht boven elkaar - geverifieerd
door een priester die een lang schietlood vasthoudt en een andere die
schietlood en sterren observeert. Op dat moment staan de twee sterren
precies in het noorden. De richting van de sterren, en dus het noorden,
wordt snel op de grond gemarkeerd, voor de sterren weer verder gedraaid
zijn en Kochab en Mizar niet langer precies boven elkaar staan. Alles is
nu klaar om de piramide te kunnen bouwen, zoals het hoort met één zijde
van het vierkante grondvlak gericht naar het noorden, één naar het
zuiden, één naar het oosten en één naar het westen.
Helemaal correct was dat echter maar één korte tijd,
in het jaar 2.467 voor Christus. Toen lag de hemelpool exact op de
verbindingslijn tussen beide sterren. De eeuwen ervoor was de pool de
lijn nog aan het naderen,
De Oriontheorie
Deze theorie is gelanceerd door Robert Bauval, een
Belgisch-Egyptisch ingenieur, en Adrian Gilbert, occultistisch-mystiek
auteur, in hun bestseller Het
Orion-mysterie,2007 (1ste druk 1998?). Bauval en zijn
medeauteur verkondigen een verwarrende veelheid aan ideeën en
argumenten. Ze zijn te verdelen in twee groepen.
Enerzijds stelt hij dat de architectuur van de
piramiden van Giza, en speciaal van de piramide van Khoefoe, vol zit met
een sterrenkundig-religieuze symboliek. Dat is een stelling die bij de
egyptologen, en bij de sterrenkundigen gehoor vond. Anderzijds zijn er
Bauvals argumenten voor een extreme ouderdom van de sfinx en eventueel
de piramiden.
Bauval wijst erop (niet als eerste) dat vanuit de
grafkamer van de farao in het hart van de piramide smalle schachten naar
buiten lopen, precies gericht naar de
Poolster en naar het
sterrenbeeld dat wij Orion
noemen, voor de Egyptenaren
Osiris, de god van het hiernamaals en de wedergeboorte, met wie de
overleden farao vereenzelvigd werd. Een goede eeuwige verblijfplaats
voor de farao, die immers bij leven beschouwd werd als de personificatie
van Maät, godin van de
kosmische orde, tegen wier veer de zielen van de afgestorvenen werden
afgewogen.
De sterrenhemel moet een veel grotere rol gespeeld hebben in de Egyptische religie dan egyptologen altijd aangenomen hebben, stelt Bauval, onder meer op basis van de “piramideteksten'”, uitgebreide heel oude teksten, gevonden niet in Khoefoes piramide maar in een kleiner en later exemplaar (die van Oenas). De overleden farao vertrok vanuit de grafkamer langs de schachten hemelwaarts om vereeuwigd te worden tussen de sterren. Het idee dat de schachten in de Grote Piramide om een symbolische reden naar de sterren gericht zijn, is inmiddels en zeer snel respectabele egyptologie geworden, zoals blijkt uit de hier voorgestelde DVD. Vroeger werd gedacht dat het ventilatieschachten waren.
Een volgende stelling van Bauval (en deze keer wel een
oorspronkelijk idee) is dat de schikking van de piramiden op de grond
een afbeelding is van Orion. De drie piramiden in Giza zouden
overeenkomen met de drie sterren op een rij in het midden van Orion. Een
idee dat moeilijk te bewijzen of te ontkrachten is, bij gebrek aan
Egyptische teksten die hetzelfde verband leggen. Bauval heeft vervolgens
gewezen op twee andere piramiden, die met nog twee sterren van Orion
zouden overeenkomen. Critici wijzen er dan weer op dat met de twee
helderste sterren van Orion, Rigel en Betelgeuse, géén piramiden
overeenstemmen, en dat met tientallen andere piramiden geen sterren
overeenkomen.
Aanvankelijk werden de theorieën van Bauval weggehoond
door de egyptologen. Maar “off the record” verzekerden een professor en
enkele jonge doctores me jaren geleden reeds dat er mogelijkheden voor
verder “serieus” onderzoek inzaten. M.i. komt het nabouwen op aarde van
een astronomisch gegeven overeen met een basiskenmerk van Egyptisch
denken. Bij gebrek aan betere definitie noem ik het
concreet-abstract. Even
verduidelijken met een sprekend voorbeeld. Westerse geesten of spoken
gaan, zoals ieder kind weet, ongehinderd door wanden en deuren. De
Egyptische Ka, de spirituele
dubbelganger van een overleden persoon, heeft een
schijndeur nodig om van zijn
tombe naar de grafkapel van zijn mastaba te gaan om de offergaven in
ontvangst te nemen. Een echte deur zou een uitnodiging betekenen voor
grafrovers, een gesloten wand maakt het de Ka onmogelijk om buiten te
raken.
Concreet-abstract redeneren blijft niet beperkt tot
het Oude Egypte. Wat anders te denken van Qin Shihuangdi, de 'eerste
keizer van China' (259-210 v.C), die niet alleen zijn uitgestrekte
graftombe liet optrekken in overeenstemming met de kosmische orde (fengshui),
maar volgens de geschriften de sterrenhemel en de hele aarde erin liet
nabouwen. (De grafheuvel wacht nog op de archeologen, dus we weten nog
niet of het klopt.) In dezelfde geesteshouding past zijn terracottaleger
van duizenden individuele soldaten, voorzien van echte wapens.
Een laatste volkomen analoge voorbeeld uit een totaal
afwijkende cultuur, een ander tijdperk en een ander continent: de
toeristische trekpleister Teotihuacan, in Mexico, niet ver van Mexico
City. Hier bootsen de Piramide van de Zon en die van de Maan (gebouwd
ca. 2500 jaar na de Grote Piramide van Khoefoe) exact de ligging van
twee heilige bergen na, die vanuit de ruïnestad in de verte zichtbaar
zijn. Weer piramiden, weer bergen, weer het reconstrueren in miniatuur
(nou ja) van concrete geografische gegevens met kosmische betekenis. Nog
een opmerkelijke overeenkomst: het vierkante grondvlak van de Grote
Piramide van de Zon heeft exact dezelfde afmetingen (
Didactische tips
Drie items uit het Oude Egypte intrigeren iedereen,
jongeren zowel als volwassenen: mummies, piramiden en de schat van
Toetanchamon.
Dit is de didactisch beste, meest dankbare film om
niet alleen de bouw van de Grote Piramide voor een klas te brengen, maar
ook een heleboel aspecten van het dagelijks leven. Als een leerling uit
een hogere klas vraagt om de DVD mee naar huis te mogen nemen om samen
met zijn ouders te bekijken, omdat zijn zusje de film wel in de les had
gezien en hij in zijn tijd niet, dan weet je het wel! In het verleden
hebben wij en diverse collega’s een ruimere leereenheid laten uitwerken
in verband met Egypte. Dit onder diverse vormen, uitgetest in de
praktijk op verschillende scholen.
Een samenvatting van die ervaringen vind je in: Alternatieve werkvormen. Het oude Egypte via historische jeugdboeken
Eén element hieruit willlen we toch even extra voor
het voetlicht brengen: de
samenwerking met plastische opvoeding. Dit blijft zeer dankbaar,
uitermate geschikt voor inleving, ook in deze 'virtuele' computertijd.
Hier heb je een hele reeks mogelijkheden:
• Tekeningen van muurschilderingen en grafreliëfs
• Gipsreliëfs
• Namaken in klei, papier maché of karton van grafbeeldjes met boten,
oogsttaferelen, feesten enz.
• Tekenen van actuele gebeurtenissen uit schoolleven als 'Egyptische
strip' met teksten in hiërogliefen, in het Nederlands via
'hiërogliefenalfabet' uit handboek.
• Simulatiespel: tekeningen enz. kunnen als requisieten dienen voor een
simulatiespel: "de begrafenis van Neferirtenef" (of andere Egyptische
naam).
• In onze school werd de mastaba van Neferirtenef (Oude Rijk, 5de
dynastie) uit het Brusselse Jubelparkmuseum op originele schaal
nageschilderd op zwaar tekenpapier en gereconstrueerd in lessen
plastische opvoeding. (Op dit ogenblik (eind 2008) hebben wij met een
vriend de grafkapel digitaal gerestaureerd en hopen wij het volledige
project volgend jaar rond te krijgen.)
Museumbezoek
Nederland:
Het Museum voor Oudheidkunde in Leiden bezit een schitterende Egyptische
collectie, waaronder de grafkapel uit de mastaba van Hetepherachet, een
tijdgenoot van Neferirtenef. (Het lijkt wel of dezelfde ploeg
kunstenaars aan de beide grafkapellen heeft gewerkt!) Maak in dat geval
zeker voorafgaandelijke afspraken met de Educatieve Dienst.
België:
Het Vleeshuis in Antwerpen bezit een kleine Egyptische collectie.
Ideaal is natuurlijk een actief bezoek aan de Koninklijke Musea voor
Kunst en Geschiedenis in het Jubelpark te Brussel. Maak in dat geval
zeker voorafgaandelijke afspraken met de Educatieve Dienst, Jubelpark
10, 1040 Brussel. Succes verzekerd!
Verdere
lectuur
Over de piramides zijn hele bibliotheken
volgeschreven. Nu ook op internet. Zoek je naar het bewijs dat de
piramide van Khoefoe opgericht is door buitenaardse wezens? Je vindt
niet één website, maar tientallen! De hier voorgestelde DVD en
onderstaande boeken zijn tenminste betrouwbaar.
HARRIS, N & P. DENNIS, Reis door de tijd. De Piramide, Brussel, Artis, 2002. Lijkt wel gekopieerd op onze DVD, maar ideaal voor kinderen (en volwassenen)!
MACAULY, D., De piramide. Het verhaal van de bouw. Amsterdam, Ploegsma, 1982.
MALEK, J. en W. FORMAN, In de schaduw van de piramiden. Egypte ten tijde van het Oude Koninkrijk,Weert, Bruna, 1987.
SILIOTTI, A., De piramiden van Egypte, Lisse, Zuid Boekprodukties, 1998.
STROUHAL,
WILKINSON, TOBY.
Het oude Egypte. Opkomst en
ondergang van een beschaving, Amsterdam, Ambo, 2011.