De Equinox achterna. Monumenten en astronomie

Jos Martens

Stonehenge in Engeland kent iedereen. Het zou een reuzenzonnewijzer zijn, ouder dan de piramides. Wat er exact gemeten werd blijft voorwerp van discussie, wegens de verwoestingen aan het monument in de loop der tijden. Toch is het niet uniek.
Voornamelijk in de loop van de laatste decennia zijn overal in Europa, tot in het uiterste noorden, sporen en resten aangetroffen van kleinere prehistorische houten ‘henges’, duidelijk evenzeer astronomische kalenders.

Astronomische lichteffecten in bouwwerken zijn er wel meer. Meest beroemd is ongetwijfeld de in rotswand uitgehakte grote tempel Aboe Simbel in Egypte. Hier gleed het zonlicht op twee dagen van het jaar, 21 februari en 21 oktober, via de ingang als een lichtstraal door een lange gang tot op een beeldengroep achteraan, exact op drie van de vier in het heiligdom staande beelden van Ramses en enkele goden. (Sinds de geruchtmakende verplaatsing van de tempel door UNESCO in de jaren 1960 wegens de aanleg van het Nassermeer naar een 65 meter gelegen hoger plateau is het verschijnsel met één dag verschoven.)

Minder bekend bij ons is de Box Tunnel in Engeland bij de stad Bath doorheen Box Hill, gebouwd door Isambart Kingdom Brunel en in gebruik genomen in 1841. Brunel, uitvinder en ondernemer, iemand die net als Ramses of Lodewijk XIV niet gestorven is aan bescheidenheid – hoe kan het anders met zo’n naam – ontwierp de 3 km lange spoorwegtunnel zo dat op 9 april, zijn verjaardag, het eerste licht van de zonsopgang gedurende 20 minuten doorheen de volledige tunnel zou spelen. (Hij had toen al het grootste stoom-zeilschip uit zijn tijd de Great Britain (211 m lengte) op zijn actief.)

Equinox

Een bijzonder interessante documentaire van National Geographic: Chasing the Equinox (2020) onderzoekt hoe vooral de equinox, de lente- en herfstevening, in vaak ongelooflijke menselijke astronomische constructies is vastgelegd. De film volgt daartoe de dagelijkse loop van de zon van oost naar west over de globe.
Hier alle voorbeelden in detail uitwerken zou ons veel te ver voeren. Deze bijdrage is beperkt tot zes een zestal fenomenen.
Op verschillende plaatsen zijn waar nodig lacunes in de documentaire aangevuld uit een viertal complementaire bronnen. Gelegenheid te over dus om op deze equinox 2023 mijn eigen nota’s op te diepen.

Even ter herinnering: bij de equinox omstreeks 21 maart en 22 of 23 september staat de zon loodrecht op Evenaar. Dag en nacht zijn even lang.


1. Angkor Wat

Angkor Wat, het indrukwekkende tempelcomplex in het huidige Cambodja, is met een oppervlakte van 162,6 ha het grootste religieuze monument ter wereld.
Het werd in amper 20 jaar tijd gebouwd door koning Suryavarman II in de vroege twaalfde eeuw als hoofdstad van het machtige Khmer – rijk, als zijn staatstempel en uiteindelijke praalgraf. Angkor Wat was gewijd aan de hindoegod Vishnoe.
De tempels zijn gebouwd met grote stenen blokken, even nauwkeurig uitgehouwen en in elkaar gepast als de Incamuren van Cuzco of Sacsayhuaman aan de andere kant van de wereld.

Het hele complex met de lange processieweg is zorgvuldig georiënteerd noord – zuid en west – oost. Opmerkelijk wijkt het geheel een halve graad af naar het oosten. De bedoeling?

Op de ochtend van de equinox verzamelt zich tegenwoordig een grote internationale toeristenmenigte voor de middelste en hoogste toren. Dan klikken de foto’s en films in de mobiele telefoons. Majestueus rijst de zon op, pal boven de torenspits. Dit effect is de reden van de afwijking! Ten tijde van de voltooiing was de torenspits vermoedelijk bekleed met goud (net als de top van de piramides van Gizeh in Egypte).

2. Malta. De Megalitische tempels van Mnajdra

De megalithische tempels van Mnajdra bevinden zich in de Middellandse Zee, aan de zuidkust van het eiland Malta. De opmerkelijke archeologische vindplaats gaat terug tot het Neolithicum, rond 3600-2500 voor Christus; de bouwwerken zijn dus ongeveer duizend jaar ouder dan de Egyptische piramides van Gizeh.
De tempels zijn zo gebouwd dat ze tijdens de equinoxen (wanneer dag en nacht even lang zijn) en de zonnewendes (wanneer de zon het verst naar het noorden of zuiden beweegt) specifieke lichteffecten creëren. Bij de equinox valt een lichtstraal binnen tot correct midden een altaar, diep in het duister (Zie illustratie).Dit suggereert een diepgaande kennis van de astronomie, mogelijk benut als een kalender voor agrarische doeleinden.



Daartoe lijken gedurende de eerste 500 jaar aan de oudste bouwwerken correcties aangebracht, waarschijnlijk omdat door omgevingsomstandigheden op de cruciale dagen de waarnemingen van zonsopgang en -ondergang niet nauwkeurig genoeg konden gebeuren. Volgens hedendaagse proeven is voor de definitieve oriëntatie, om van het geheel een complete stenen jaarkalender te verkrijgen, de opgang van de Plejaden gebruikt die ook heden nog steeds op dezelfde plaats opkomen.
Even terzijde: het Zevengesternte speelt in heel wat culturen (onder meer het Oude Egypte) bij de tijdrekening een cruciale rol en niet alleen in de hedendaagse succesreeks De zeven zussen van Lucinda Riley (1965 – 2021).
Samengevat: in de tempels is meer dan 1000 jaar nauwkeurige hemelobservatie verwerkt!

Zie ook Wikipedia: Megalithische tempels van Mnajdra

3. Newgrange is de bekendste prehistorische vindplaats van heel Ierland. Het is een van de graftombes in het landsdeel County Meath, zo'n 50 kilometer ten noorden van Dublin. Het monument is een ganggraf. Het bestaat uit een grote ronde heuvel met een diameter van ongeveer 85 meter en een centrale grafkamer. Volgens koolstofdateringen is het zo'n 3200 v.Chr. gebouwd, wat het circa 600 jaar ouder maakt dan de piramides van Gizeh in Egypte en zo'n 900 jaar ouder dan Stonehenge in Engeland.


Newgrange. Buitenzicht na de restauratiewerken.

In de tombe

Binnenglijdende zonnestraal.

De smalle, 18 meter lange en lage gang, door archeologen op enkele punten met dwarsbalken verstevigd, leidt omhoog, naar een grafkamer met drie nissen: rechts, links en midden. Volgens archeologen beelden deze nissen respectievelijk het hiernamaals, het aardse leven en de onderwereld uit. De nis rechts heeft megalithische tekens aan de bovenkant van de nis, dezelfde tekens die ook buiten voorkomen. Op de bodem van de nis ligt een komvormige steen, waarop (of waaronder?) archeologen resten hebben gevonden van vijf personen. In de nis aan de linkerkant staan op de wanden aan de zijkant tekeningen die doen denken aan een vis en een plant, en die waarschijnlijk de natuur symboliseren.

Zie Neil MacGregor, Leven met goden, Amsterdam, Hollands Diep, 2018, hoofdstuk 4. De terugkeer van het licht.

4. Pueblo Bonito 12de eeuw. New Mexico – VS

Pueblo Bonito is een verlaten oude nederzetting gelegen in wat nu Chaco Culture National Historical Park in New Mexico heet. Pueblo Bonito, het gebouw waarnaar het gehele complex is genoemd, telt 4 verdiepingen en werd gebouwd met een hoge mate van precisie en geometrische nauwkeurigheid, ongetwijfeld ter verering van de zon, meer bepaald de zonsopgang en -ondergang bij de equinox

Binnen het complex ontdekte men 36 kivas, cirkelvormig ondergrondse kamers die elk plaats boden aan 50 personen en gebruikt werden voor rituelen en ceremonieën.
Kortom, het geheel is omgevormd tot een compleet ritueel landschap.


Pueblo Bonito: 4 verdiepingen en astronomische observatievensters.

De oude volkeren. De Anasazi en hun buren.

In dit droge, tegenwoordig zo ongastvrije gebied in het zuidwesten van de huidige Verenigde Staten bloeiden eeuwenlang een aantal verwante culturen. Zij zijn vooral bekend door de grote pueblo’s die ze bouwden, zoals Mesa Verde en Pueblo Bonito, dorpen met huizen van drie en meer verdiepingen uit adobe (in de zon gedroogde tegels van leem). De bouwers zijn tegenwoordig voornamelijk bekend onder de naam Anasazi. Zij bereikten hun hoogtepunt omstreeks het jaar 1020, waarna het verval haast onmiddellijk inzette. Opmerking: niet alle huidige zogenaamde Pueblo - stammen die nu het gebied bewonen zijn nakomelingen van de Anasazi.

Het gebied was in de bloeitijd zeker niet helemaal een uitermate dor, droog woestijngebied, zoals de presentator van de documentaire toont en wil laten geloven.
Zie hiervoor Jared Diamond, Ondergang. Waarom zijn sommige beschavingen verdwenen en hoe kan de onze haar ondergang voorkomen?, Utrecht, Spectrum, 2005, Hoofdstuk 4.

De kivas

Archeologen hebben de chronologie scherp kunnen stellen dankzij de jaarringenmethode en de bosrattenmestbalanalyse. Bij de eerste methode (dendrochronologie) kan men de opeenvolging van seizoenen vastleggen door de jaarringen in bomen te tellen en te vergelijken met al vastgelegde chronologie elders. Bij de tweede methode (waarvan ik nog nooit gehoord had) analyseert men de mestballen van bosratten. Dit zijn de gekristalliseerde resten van hun uitwerpselen, die in het droge klimaat wel 40.000 jaar kunnen bewaard blijven! Koolstofdatering maakt een nauwkeurige tijdmeting mogelijk. Deze diertjes bouwen hun nesten met takjes uit de omgeving, terwijl de analyse van de zaden in hun mest toelaat te zien welke planten in die omgeving groeiden in de maximum tien jaar dat het nest bewoond blijft. Het onderzoek kwam pas op gang in de jaren 1970 en ’80. En dat met ronduit spectaculaire resultaten. In het gebied van Chaco Canyon bleken de mestballen de hele periode van de opkomst en ondergang van de Anasazi - beschaving weer te geven, van 600 tot 1200 na Chr. Het onderzoek toonde verregaande ontbossing als het tweede grote milieuprobleem, naast waterbeheer, beide veroorzaakt door de enorme bevolkingsgroei omstreeks 1000 na Chr. Aanvankelijk waren de nederzettingen gebouwd midden bossen pijnbomen en jeneverbessen die een overvloed aan hout voor woningbouw en brandhout leverden, maar die na 1000 volledig vernietigd waren zodat het gebied zijn huidige boomloze aanblik kreeg (Ondergang p.186). De Anasazi en hun buren zijn dus niet verdwenen door een klimaatverandering, maar door een aantal interfererende factoren, die we ook op Rapa Nui (Paaseiland) ontmoeten.

5. Mayacultuur - Chichén Itza. Yucatan, Mexico.

Cichén Itza, Yucatan, 2400 km zuidwaarts van Pueblo Bonito.
Deze piramide werd door de Spanjaarden El Castillo, het kasteel, genoemd (in 1545 plaatsten zij hierop kanonnen, maar zij werden verdreven door de Maya).

Hierover meer, niet alleen omdat de film te beperkt blijft, maar ook omdat het in 1978 mijn allereerste contact was met het fenomeen van de Mayatempelpiramiden.
Vlak voor de zonsondergang op de dag van de lente- en herfstevening lijkt er, samen met het dalen van de zon, een slang van licht af te glijden naar de kop van de Gevederde Slang beneden. Dit is dan weer een voorstelling van Quetzalcoatl, scheppende god van cultuur, die bij de Maya Kukulkan heet.
Tegenwoordig wordt het fenomeen gevolgd door een massa toeschouwers, zoals dat eeuwen geleden het geval moet geweest zijn bij de Maya.


Een van de kruipende lichtslangen bij de zonsondergang van de equinox (20 maart 2009)

Net als wij waren de Maya bezeten door de tijd en het tijdsverloop. Niet die van kwartshorloges om de pols, maar van het grote astronomische uurwerk in de hemelen. Maya vergoddelijkten de tijd: elk dagteken werd gedragen op de rug van een god.

Zoals alle Meso-Amerikaanse piramides is dit een kalender in steen: er zijn vier trappen, een gericht naar elke windrichting. Elke trap telt 91 treden, de 365ste trap is de kleine tempel op de top. De negen terrassen verwijzen naar de negen verdiepingen van het dodenrijk. Elke zijde van de piramide wordt als het ware door een trap in tweeën gedeeld, de resulterende 18 delen komen overeen met de 18 maanden van het Mayajaar. Het aantal afzonderlijke vlakken op de zijkanten van de piramide is 52, gelijk aan het aantal jaren van een Mayatijdperk.
Meer weten over tempel en plaats: zie op deze site, Precolumbiaanse culturen, dl. 3, De Maya, Kinderen van de tijd dia 35 – 36 e.v.

6. Washington, D.C - Capitoolplein.

Chronologisch hoort dit onderwerp ergens thuis tussen het Horologium Sancti Petri (Vaticaanstad) en de Naalden van Cleopatra (19de eeuw, Parijs en Londen. Zie Eeuwen op zoek naar de tijd.
Het kwam ons zeer onvoorzien tegelijkertijd toewaaien uit twee feiten uit wel zeer verschillende hoek: de gewelddadige bestorming van het Capitool door de aanhangers van de vorige president Donald Trump, 6 januari 2021, bij de erkenning van Biden als 46ste president van de VS en … een aflevering van de Amerikaanse misdaadreeks NCIS.

Het Capitoolplein, in Washington, D.C. heeft een interessant, bij ons weinig gekend verband met astronomie, met name met de equinox. Tweemaal per jaar, bij de lente- en herfstequinox, valt de schaduw van het Washington Monument bij zonsondergang op het midden van de trappen van het Capitool.

Het Monument in het midden van de National Mall op het Capitoolplein is bedoeld als gedenkteken voor George Washington, de eerste president van de VS. Het werd gebouwd uit marmer, graniet en zandsteen en is met zijn 169 m het hoogste obeliskvormige bouwwerk ter wereld.
Het is een holle iconische obelisk, opmerkelijk vanwege zijn precieze oriëntatie: in lijn met de oost-west as van het Capitoolgebouw, wat betekent dat de zon tijdens de equinoxen direct achter de obelisk opkomt of ondergaat.
Het Washington Monument werd opgericht tussen 1848 en 1884, dus veel later voltooid dan de meeste andere gebouwen bij de Mall. Het holle inwendige vormt een historisch museum met een massa documenten en voorwerpen in verband met de Amerikaanse geschiedenis. Dit wordt jaarlijks door tienduizenden schoolkinderen en toeristen bezocht.

Symbolische betekenis: de oriëntatie van het Washington Monument kan geïnterpreteerd als een symbolische verbinding tussen de Amerikaanse regering (vertegenwoordigd door het Capitool) en de natuurlijke wereld (vertegenwoordigd door de zon en de hemellichamen).

Historische context: het ontwerp van het Capitoolplein en het Washington Monument dateert begin 19de eeuw, een periode waarin er een hernieuwde interesse ontstond in klassieke architectuur en symboliek. De oude Egyptische obelisken, die de inspiratie boden, dienden vaak als zonnewijzers met symbolische verwijzingen naar de goddelijke orde en de verbinding tussen aardse en hemelse rijken.

Er is meer. Het Capitoolplein, het Washington Monument en de hele hoofdstad Washington D.C. hebben een historische band met de Vrijmetselaars.
De neoklassieke architectuur en stedenbouwkundige indeling van Washington, D.C. zijn ongetwijfeld beïnvloed door de idealen van de Verlichting, waarbij vrijmetselaars vaak een grote rol speelden.

Vrijmetselaars in de Amerikaanse geschiedenis: Veel van de vroege Amerikaanse leiders de ‘Founding Fathers’, waaronder George Washington, Benjamin Franklin, Thomas Jefferson (3de president) en John Hancock, behoorden tot de vrijmetselaars. Vrijmetselaarsloges waren actief betrokken bij de oprichting van de Verenigde Staten en de vorming van hun republikeinse principes. Er zijn vrijmetselaarsymbolen te vinden in verschillende gebouwen in Washington D.C. Het Washington Monument zelf is vaak geïnterpreteerd als een als een symbool van de zoektocht naar verlichting en wijsheid. Het monument werd gefinancierd door de Washington National Monument Society, die een aantal vrijmetselaars in haar gelederen telde.

De uitwaaierende paden op het Capitoolplein en de omringende lanen zouden bedoeld zijn als meridianen of tenminste richtingslijnen naar belangrijke plaatsen in het land en elders in de wereld.
Dit kan echter niet meer met zekerheid nagegaan door verschillende latere verbouwingen aan de straten.


6. De hemelschijf van Nebra.
Een draagbaar miniatuur Stonehenge in brons en goud

Om te eindigen: terug naar de prehistorie.
Een fenomenaal en recenter gevonden toppunt is de Nebra-schijf (Duitsland). Ze dateert van ca. 1800 v. Chr., begraven ca. 1600 v. Chr., diameter 30 cm. Dit verdient een afzonderlijke behandeling.
Meer hierover in een vierdelig artikel van Ab Langereis op Mainzer Beobachter, 4 augustus 2022. <LINK LEGGEN> De hemelschijf van Nebra (1): Únětice - Mainzer Beobachter

Zie ook (korter) op Wikipedia, met belangrijke hyperlinks.



Jos Martens, equinox 2023.