Histoforum
laatste wijziging: 11-08-2012
Kundun
DVD - VS 1997 -
Speelduur: 134 minuten - Taal: Engels - Nederlandse ondertitels.
Verfilmd naar de
gelijknamige biografie van Mary Craig.
Acteurs: Tenzin
Thuthob Tsarong (de volwassen Dalai Lama), Gyurme Tethong (de Dalai
Lama, 12 jaar), Tulku Jamyang Kunga Tenzin (de Dalai Lama, 5 jaar),
Tenzin Yeshi Paichang (de Dalai Lama, 2 jaar), Tencho Gyalpo (moeder),
Tsewang Migyur Khangsar (vader).
Tijd en ruimte:
Tibet, 1937-1959.
Persoonlijke
waardering: ****/4
Inhoud
In de eerste helft
van de 20ste eeuw was Tibet waarschijnlijk het meest
geïsoleerde land op de hele planeet. Vreemdelingen werden streng
geweerd. De beroemde Zweedse ontdekkingsreiziger Sven Hedin slaagde in
1906 erin de hoofdstad Lhasa tot op enkele dagreizen te benaderen
vooraleer zijn expeditie onverbiddelijk werd teruggestuurd. Toen de
Tweede Wereldoorlog uitbrak verbleven in Lhasa een kleine Britse,
Russische en -uiteraard- Chinese diplomatieke delegatie.
Het staatsbestel
leek eerder van een vreemde planeet te stammen dan uit onze eigen aardse
middeleeuwen. Stel je voor: aan het hoofd stond een absoluut heerser,
een monnik-koning die aanbeden werd als reïncarnatie van zijn
voorganger, en zo verder het verleden in, het hele rijtje af, tot bij
een verschijningsvorm van de Boeddha. (Hoewel: ook in het allesbehalve
middeleeuwse Japan van 1940 werd de keizer, Hirohito, vereerd als de
rechtstreekse, goddelijk afstammeling van de maangodin!)
De film vertelt het
leven van een eenvoudige boerenjongen, Tenzin Gyatso, die op een zekere
dag - we schrijven 1937 - als tweejarige kleuter in een klein dorp over
de grens met China door een officiële delegatie van Tibetaanse
hoogwaardigheidsbekleders wordt geïdentificeerd als de veertiende
incarnatie van de Boeddha van het Medelijden, dit wil zeggen, als de
toekomstige spirituele en politieke leider van Tibet. De verdere opbouw
van de film laat zich grosso modo aflezen aan de vier gezichten die de
opgroeiende Kundun, zo wordt
de jonge Dalai Lama door de Tibetanen genoemd, vertoont. (Dalai Lama is
een Mongoolse benaming.) We zien hoe het hoofdpersonage in de loop van
de periode 1937-1959 door zijn omgeving wordt ingewijd in de
spiritualiteit van het Tibetaanse boeddhisme en in de ceremoniële
geplogenheden in het Potala, de residentie in Lhasa.
Vanaf 1950, wanneer
de Volksrepubliek China Tibet binnenvalt, ligt de nadruk op de politieke
relatie met de bezetter. Meer bepaald op de vraag hoe de leer van de
geweldloosheid concreet moet worden toegepast in deze hachelijke
politieke context. Jarenlang gaat de Dalai Lama vergeefs op zoek naar
politieke steun in het buitenland. In 1959 wordt zijn positie in Tibet
onhoudbaar en verlaat hij het land. De tot op heden durende ballingschap
in India neemt een aanvang.
Bespreking
In 1997 werden
haast gelijktijdig louter toevallig -volgens de regisseurs althans- twee
films gedraaid over Tibet en de huidige Dalai Lama:
Seven Years in Tibet en deze
Kundun. Vrij uitzonderlijk!
In 1989 gebeurde hetzelfde met
Dangerous Liaisons naar de brievenroman van de 18de -
eeuwse Franse schrijver Choderlos de la Clos. De ene verfilming, onder
de gelijknamige titel van regisseur Stephen Friars, de andere van Milos
Forman (vooral bekend van zijn Mozartfilm
Amadeus) onder de titel
Valmont. In dergelijke
gevallen is er bijna steeds één prent die de publiekstrekker wordt, ten
nadele van de andere. In 1989 was dat
Dangerous Liaisons, in 1997
Seven Years in Tibet, terwijl
Kundun helemaal niet het
succes kende dat hij verdiende.
De twee films
behandelen dan wel een zelfde onderwerp, hun oorspronkelijke inspiratie
is zeer verschillend. Seven Years
in Tibet is gebaseerd op het boek van Heinrich Harrer; Scorsese
baseert zijn film op een scenario van Melissa Mathison (vooral bekend
als scenariste van ET en
echtgenote van acteur Harrison Ford). Mathison ging niet alleen te rade
bij het bestaande historische en biografische materiaal, ze heeft
verschillende ontmoetingen gehad met de Dalai Lama en heeft naar
verluidt uitvoerig kunnen putten uit diens persoonlijke ervaringen en
herinneringen. Aanvullend materiaal is geleverd door het boek van Mary
Craig, Kundun : de biografie van
de familie van de Dalai Lama, 's-Gravenhage : BZZTôH, 1998, 389 blz.
Het Tibet van
Jean-Jacques Annaud bevindt zich in het Andesgebergte, Martin Scorsese
schept zijn Tibet in het Atlasgebergte in Marokko, waar hij voordien ook
The Last Temptation of Christ
heeft gedraaid. Dante Ferretti, vroeger nog production designer van
verschillende Fellini- en Pasolinifilms, heeft hier nagenoeg alle sets
laten construeren.
Het productieproces
liep enigszins parallel met Annauds
Seven Years in Tibet: ook
Scorsese wilde zoveel mogelijk Tibetanen in de productie en dus werden
er vanuit heel de wereld diaspora-Tibetanen overgevlogen naar Marokko.
Sommige acteurs hebben een familiale band met hun personage: Tencho
Gyalpo speelt haar eigen grootmoeder, de moeder van de Dalai Lama.
Scorsese houdt zich
min of meer aan de chronologie van het verhaal, hij brengt de grote
lijnen op een heldere manier tot bij de kijker. Daarnaast reserveert hij
een ruime marge voor gestileerde expressie. Hij wil zijn gegeven immers
in de eerste plaats evoceren; het vertellen is eraan ondergeschikt.
Spanning of suspense wordt niet beoogd. Het ritme is meditatief, de
beelden evocatief. De instelling van Scorsese is vergelijkbaar met die
van Tibetaanse monniken die een zandmandala creëren. Een zandmandala
maken is geen louter esthetisch proces, het is ook een spirituele
oefening in toewijding én onthechting. Van bij de aanvang weeft Scorsese
het motief van de mandala door de film. Wanneer de mandala na vele uren
werk eindelijk klaar is, wordt hij ritueel opgeruimd. Op dit moment is
ook Scorsese's mandala klaar, zijn monument ter ere van de Tibetaanse
cultuur.
In
Seven Years
in Tibet gebruikt Annaud
hetzelfde gegeven, maar in een heel andere dramatische context: een
zandmandala wordt vertrappeld onder de laarzen van binnenstormende
Chinese soldaten. Ze drukken er hun minachting mee uit voor de
Tibetaanse cultuur. Omgekeerd toont de cineast ermee aan dat een
meedogenloze natie met lomp geweld een hoge cultuur wegveegt. Zo ver
gaat Scorsese niet: de Chinezen in zijn film worden aanzienlijk humaner
getekend. Tot op zekere hoogte brengt de Dalai Lama in
Kundun begrip op voor de
visie van zijn tegenstander en voor hun ideologie: hij is het met hen
eens dat de Tibetaanse samenleving aan modernisering toe is.
Sterke beelden als
de intocht van het Chinese leger die met grote stofwolken gepaard gaat,
de stroeve en theatrale verschijning van Mao met de glanzende schoenen,
lijken veeleer een kwestie van stijl dan van historische authenticiteit.
Verrassend genoeg blijken ook deze passages tot in de details trouw aan
de werkelijkheid. Zelfs de droombeelden of visioenen zouden accuraat
zijn. Het beeld van de Dalai Lama te midden van een zee van gedode
Tibetaanse monniken, van het visioen van het bloed in de visvijver, gaan
terug op dromen en herinneringen van de Dalai Lama.
De vriendschap met
Heinrich Harrer, die het uitgangspunt van Jean-Jacques Annaud vormt,
komt bij Scorsese niet aan bod, maar voor het overige loopt hun
interesse voor het Tibetaanse boeddhisme in grote mate parallel. Het
vertegenwoordigt voor beiden een spiritualiteit die in menig opzicht
superieur is aan die van het westen, een levensfilosofie die iets te
zeggen heeft over maatschappelijke en culturele problemen waar het
kapitalisme geen antwoord op heeft: de ingebakken gewelddadigheid in
onze maatschappij, die de samenleving steeds meer van binnenuit
teistert, nu er geen externe vijand meer is. Of het extreme
individualisme dat het weefsel van de samenleving broos maakt en
uiteindelijk het individu zelf ondermijnt. Het boeddhisme geeft op deze
vragen een antwoord dat helemaal ingaat tegen de westerse traditie.
Het is aanlokkelijk
om facetten uit de boeddhistische cultuur als een kant-en-klare remedie
voor de kwalen van onze maatschappij naar voren te schuiven. Het risico
is daarbij groot dat we alle vreemde aspecten ervan nogal gauw onder de
mat vegen, en het beeld wat bijstellen tot de hoed beter op ons hoofd
past.
Gebeurt dit ook in
deze film? Ja en nee. Wanneer de Chinezen in
Kundun Lhasa onder de voet
hebben gelopen, klaagt de Dalai Lama erover dat de Chinezen ,,ons de
stilte hebben afgenomen''. De revolutionaire Chinezen zijn lawaaierige
types. Uit luidsprekers weerklinkt zonder ophouden luide marsmuziek en
doordringende slogantaal. Vanuit deze invalshoek is allicht ook Scorsese
een Chinees. De nadrukkelijke en retorische score van Philip Glass heeft
weinig vandoen met de Tibetaanse stilte. Ze houdt van de complexe en
weerbarstige cultuur van Tibet alleen zweverige new age klanken over,
die Europeanen bekender in de oren zullen klinken dan Tibetanen.
Scorsese neemt met
deze film een riskant standpunt in: hij vereenzelvigt de camera en ook
zichzelf als verteller met het Tibetaanse volk, met de persoon van de
Dalai Lama. We zien de hele film door zijn ogen. Zijn opzet om in één
adem Tibetaanse spiritualiteit én Tibetaanse politieke geschiedenis af
te handelen, blijkt een hachelijke onderneming. De recente geschiedenis
van Tibet is dermate tumultueus en dramatisch dat ze weinig mentale
ruimte laat voor het eerste thema, de zogenaamde ,,stilte van Tibet''.
De monniken zijn immers personages geworden in een oorlogsfilm. Hun
geestelijk leefwereld verdwijnt vanzelf naar de achtergrond. Toch reikt
de regisseur nog voldoende materiaal aan dat het makkelijke romantiseren
van het exotische overstijgt. Geregeld last hij traditionele Tibetaanse
gezangen in: die klinken voor onze oren heel wat minder tonaal, minder
geruststellend, misschien zelfs wat dreigend.
Scorsese vermijdt ook behendig om teveel te laten zien. Mondjesmaat toont hij het leven in het Potala. Hij laat het breedbeeld niet alles onthullen. De Chinese invasie en de evocatie van de oorlog brengt hij stilistisch heel sterk en suggestief in beeld. Het doet denken aan de vormelijke aanpak van Kurosawa in een film als Ran (1985) of Kagemusha (1980).
Soldaten worden
lijnen, kleuren, en vormen in beweging.
Geen klassieke film
dus, ook geen klassieke Scorsese.
Kundun is vrijer van stijl, losser gestructureerd dan we van
Scorsese gewoon zijn. Geen authentieke Tibetaanse zandmandala, maar ook
geen traditionele Hollywoodepiek. Voor de enen zal deze verhaalstijl
niet Tibetaans genoeg zijn, voor anderen niet westers genoeg. Mag de
eindbalans van deze film als geheel wat onbeslist blijven, dan nog pleit
de kracht van elke losse scène op zich voor het talent van deze grote
cineast.
(De bespreking is
gedeeltelijk overgenomen uit de voortreffelijke recensie van Erik
Martens, ”Ze hebben ons de stilte
afgenomen”, in De Standaard,
donderdag 4 juni 1998.)
Didactische tips
De film is zeer
geschikt voor projectie in zijn geheel als forumfilm. Daarbij kun je in
samenwerking Nederlands-geschiedenis- aardrijkskunde de film laten
vergelijken met het boek, met
Seven Years in Tibet en met andere documentaires. Wanneer je slechts
de beperkte tijd van je lessen ter beschikking hebt, moet je natuurlijk
enkele relevante fragmenten selecteren.
Algemeen:
zie op de site van de Vlaamse Vereniging Leraren Geschiedenis:
Speelfilms en geschiedenis. Didactisch verwerkingsmodel.
Indien je weinig
ervaring hebt in het werken met speelfilm, lees dan eerst op de
vvlg-site onder andere de achtergrondartikels:
Speelfilm als medium in de
geschiedenisles en
Film en
televisie als bron van historische beeldvorming.
Opdracht:
Kundun begint als een
historische film. De monniken verliezen hun geestelijke waardigheid uit
het oog bij de strijd om de macht, en uiteindelijk vallen de Chinezen
het land binnen om het te 'bevrijden'. Ogenschijnlijk verheerlijkt
Scorsese het Tibetaanse bewind, maar tussen de regels door is aardig wat
kritiek te zien. Ga na en geef voorbeelden.
Een aantal fragmenten, aangevuld met meerdere degelijke en behoorlijk uitgewerkte interviews met de Dalai Lama & een trailer van Seven Years in Tibet vind je op Youtube.
Voor
actualiseringstips & -materiaal verwijzen we naar de bespreking van
Seven Years in Tibet , vooral
naar het onderdeel Tibet en de
Olympische Spelen 2008…
Met onderstaande zoekmachine kunt u zowel zoeken op het web als binnen Histoforum.