Histoforum      Lesmateriaal      Toetsmateriaal      Vakinformatie      Magazine    

Totalitaire Staten In dit artikel wordt onderzocht hoe leerlingen kunnen komen tot 'enduring understanding' van het leven in totalitaire staten.

Albert van der Kaap, Enschede, albert@vanderkaap.org      

Enduring understanding van het leven in totalitaire staten

Bij 'enduring understanding' draait het om twee zaken. Het gaat om begrip, dat meer is dan louter dan feitenkennis en om duurzaamheid. Met andere woorden, het gaat niet om wat de leerlingen op de dag van het proefwerk aan kennis en vaardigheden kunnen etaleren, maar om wat zij ook na een jaar of na vijf jaar nog met het onderwerp kunnen.

Tijdens en na de Eerste Wereldoorlog kwam er in Europa een aantal totalitaire regimes. Ook na de Tweede Wereldoorlog ontstonden er totalitaire staten. Ondanks alle verschillen tussen deze regimes ondervonden de inwoners ervan dat er grote overeenkomsten waren. De leerlingen moeten de (belangrijkste) kenmerken van het leven in totalitaire staten kennen en herkennen en zij moeten kunnen beredeneren waarin een totalitaire staat verschilt van een dictatuur. Bovendien moeten zij duidelijk kunnen maken welke omstandigheden het ontstaan van totalitaire staten bevorderen en wat de belangrijkste tegenkrachten zijn.

Elementen van 'enduring understanding'

• Uitleggen
  Bij uitleggen is feitelijke kennis voorwaardelijk om te komen tot begrip. Leerlingen moeten kunnen uitleggen wat de belangrijkste kenmerken van een totalitaire staat zijn en wat het betekent te leven in een totalitaire staat.

• Interpreteren
  Bij interpretatie gaat het niet zozeer om uitleg, maar om begrip en betekenis verlening. Een goed verhaal biedt samenhangende kennis, betrekt de toehoorder bij het onderwerp en helpt betekenis te geven. Interpretatie vraagt om een constructivistische benadering. Als we vinden dat leerlingen hun eigen meningen/interpretaties moeten kunnen geven dan is het uiteraard contraproductief om hen kant en klare interpretaties voor te houden. Leerlingen moeten de Koude Oorlog daarom zowel vanuit het westers als het oosters perspectief kunnen uitleggen.

• Toepassen
  Leerlingen moeten het geleerde effectief kunnen toepassen en aanpassen in nieuwe contexten. Dit betekent dat zij kennis moeten hebben van de wezenlijke elementen van de Koude Oorlog.

• Perspectief wisseling
  Leerlingen moeten de Opstand niet alleen onderzoeken vanuit het westers, maar ook vanuit het oosters perspectief.

• Empatie
  Leerlingen kunnen zich verplaatsen in meningen en opvattingen van mensen die ten tijde van de Koude Oorlog in het westen leefden, dan wel in door het communisme gedomineerde landen. Zij realiseren zich dat andere normen en waarden van invloed (kunnen) zijn op gedragingen van mensen.

• Zelfkennis
  Leerlingen zijn zich bewust van hun eigen kennis, maar ook van gaten in hun kennis. Zij zijn zich ook bewust van hun vooroordelen en weten dat deze vooroordelen hun oordeelsvorming beïnvloeden.
  

Om tot 'enduring understanding' te komen wordt er, dat zal duidelijk zijn, veel van leerlingen gevraagd. Maar het vraagt uiteraard ook veel van het onderwijskundig concept en van de docent. In dit artikel wordt gebruik gemaakt van het 'backward design' concept, zoals dat is ontwikkeld door Grant en McTyghe (zie het artikel over backward design op Histoforum).

Essential Question

Een 'essential question' is een reflectievraag die gesteld wordt aan het begin van een thema en waarop leerlingen mogelijk gedurende, maar in ieder geval op het eind van het thema in groepjes of met de hele klas reflecteren. Belangrijkste doel van een 'essential question'  is het denken van leerlingen te stimuleren. Het zijn vragen die oproepen tot onderzoek en die eerder meer vragen oproepen, dan kant en klare antwoorden verlangen. 

Het gaat niet zozeer om het leren van kant en klare kennis, maar om kennis en vaardigheden als middel om vragenderwijs na te denken over de belangrijkste kwesties behorend bij een onderwerp.  (Wiggings, McTigh, 2005,107).

• Kun je (over) leven in een totalitaire staat?

• Kun je een totalitaire staat voorkomen? 

Toetsing

Als is vastgesteld waaruit de 'enduring understanding' zal bestaan, wordt bepaald op welke manier de leerlingen moeten aantonenen dat zij hierover beschikken. Traditioneel is dat middels een toets met open en/of gesloten vragen. Het aanleggen van een portfolio waarin de resultaten van de onderzoeken zoals die hieronder worden beschreven, ligt bij dit onderwerp meer voor de hand.

Voor de toetsing kan bijvoorbeeld een lang fragment uit het boek 'Het zijn net mensen'van Joris Luyndijk gebruikt worden.

Need to know en nice to know

In het enduring understanding concept wordt onderscheid gemaakt tussen kennis en vaardigheden die noodzakelijk zij om te komen tot enduring understanding (need to know) en kennis die leuk en interessant is, maar niet absoluut noodzakelijk (nice to know) 

Need to know

Doelstellingen

Onderstaande doelstellingen zijn ontwikkeld voor een samenhangproject over het leven in totalitaire staten

1. Leerlingen kennen het onderscheid tussen een dictatuur en een totalitaire staat

2. Leerlingen kennen de belangrijkste kenmerken van een totalitaire staat:

   • in een totaliatire staat wordt geprobeerd het handelen en denken van mensen zoveel mogelijkte beheersen

   • in een totalitaire staat wordt geweld gebruikt en/og gedreigd met het gebruik van geweld

   • in een totalitaire staat speelt de inzet van geheime politie en verklikkers een grote rol

   • in een totalitaire staat speelt angst daardoor een grote rol

   • in een totalitaire staat worden wergeversbonden en vakbonden gelijkgeschakeld

   • in een totalitaire staat is slechts een politieke partij toegestaan

   • in een totalitaire staat ontbreken grondrechten als vrijheid van meningsuiting, drukpers, vergadering en vrijheid van godsdienst

3. Leerlingen kunnen voorbeelden geven van deze kenmerken en ze herkennen

4. Leerlingen kunnen duidelijk maken wat de impact is van een totalitaire staat op het dagelijks leven van mensen

5. Leerlingen kennen het belang van propaganda in totalitaire staten en kunnen voorbeelden geven van het gebruik ervan

6. Leerlingen kunnen voorbeelden geven van de wijze waarop macthebbers in totaliatire staten kunst en kunstenaars voor hun doelstellingen gebruiken

7. Leerlingen kunnen voorbeelden geven van de manier waarop kunst en kunstenaars een rol kunnen spelen in het verzet tegen totalitaire staten

8. Leerlingen kunnen voorbeelden noemen van (historische) totalitaire staten

9. Leerlingen kunnen verklaringen geven voor het ontstaan van totalitaire staten

10. Leerlingen kunnen zich schriftelijk en/of mondeling uiten in de doeltaal met betrekking tot het thema 'Leven in totalitaire staten'

11. Leerlingen kunnen (in een debat) een beargumenteerd standpunt innemen ten aan zien van (aspecten) van het leven in totalitaire staten, danwel ten aanzien van oorzaken van het ontstaan van totalitaire staten en/of gevolgen ervan

12. Leerlingen kunnen zich, aan de hand van stellingen over leven in totalitaire staten (in een debat) verplaatsen in de standpunten van anderen

13. Leerlingen hebben kennis van hedendaagse vormen van totalitarisme

Context

Leven in totalitaire staten is misschien wel een van de mooiste voorbeelden hoe het concept-context model bij geschiedenis kan worden gebruikt. Nadat leerlingen het concept totalitaire staat hebben bestudeerd moeten zij in staat zijn kenmerken van een totalitaire staat te herkennen of kunnen beredeneren of er in een beschreven situatie sprake is van totalitaire kenmerken of een totalitaire staat. Het maakt daarbij niet uit of het bijvoorbeeld gaat om de Sovjetunie, Duitsland in de periode 1933-1945 of om het oude Sparta.

Leeractiviteiten

3. Onderbouw voortgezet onderwijs

Basis

• Die Weisse Rose (Duitstalige bronnen)
  Aan de hand van fragmenten uit het boek Die Weisse Rose gaan leerlingen op zoek naar een antwoord op de vraag waarom de Scholls eerst enthousiast over Hitler waren, vervolgens steeds meer twijfels kregen en uiteindelijk fervente tegenstanders van hem werden. Daarna gaan zij de gevonden gegevens toetsen aan ander bronnenmateriaal.

• Die Weisse Rose (Nederlandstalige bronnen)
  Deze versie is beveiligd met een wachtwoord. Docenten kunnen deze aanvragen op het bekende adres.

4. Tweede fase voortgezet onderwijs

Basis

• Die Weisse Rose (Duitstalige bronnen)
  Aan de hand van fragmenten uit het boek Die Weisse Rose gaan leerlingen op zoek naar een antwoord op de vraag waarom de Scholls eerst enthousiast over Hitler waren, vervolgens steeds meer twijfels kregen en uiteindelijk fervente tegenstanders van hem werden. Daarna gaan zij de gevonden gegevens toetsen aan ander bronnenmateriaal.

Nice to know

Leeractiviteiten

Onderbouw

• Animal Farm
  Opdrachten bij het boek en de film

• Das Leben der Anderen
  Opdrachten bij de gelijknamige film.

• The way I spent the end of the world
  Opdrachten bij de glijknamige film over het einde van het totalitaire regime in Roemenië

• Was Sparta een totalitaire staat?
  Leerlingen passen hun kennis van een totalitaire staat toe op het oude Sparta.

• The Wave (havo/vwo)
  Opdrachten bij de gelijknamige film.

• The Wave (vmbo)
  Opdrachten bij de gelijknamige film.

• Die Welle (havo/vwo)
  Opdrachten bij de gelijknamige film.

• Die Welle (vmbo)
  Opdrachten bij de gelijknamige film.  

Tweede fase

• Was Sparta een totalitaire staat?
  Leerlingen passen hun kennis van een totalitaire staat toe op het oude Sparta.

Filmpjes

• Filmpjes

• Canonfilmpjes

 

 

 

 

 Theo Maassen

Cabaretier Theo Maassen is voor afschaffing van de vrijheid van meningsuiting. De vrijheid en vrijblijvendheid waarmee de meningen worden geuit, maakt de meningen volgens Maassen volstrekt betekenisloos. ‘Als iemand na afschaffing van de vrijheid nog een mening durft te hebben, dan wil ik daar wél naar luisteren.’

 Theo Maassen

“Als je in onze cultuur het woord ‘reclame’ vervangt door het woord ‘propaganda’, dan worden opeens de contouren zichtbaar van een totalitair regime.”
(T. Maassen)

 Leerdoelen

De leerlingen:

• leerlingen kunnen in onbekende beschrijvingen, films of filmfragmenten kenmerken van een totalitaire staat herkennen.

• kunnen het totalitaire Duitsland (1933-1945) en de totalitaire Sovjet-Unie met elkaar vergelijken.

 Unieke begrippen

• Anti-semitisme

• Arisch

• Derde Rijk

• Deportatie

• Endlösung

• Fascisme

• Führer

• hakenkruis (swastika)

• Holocaust

• Nazi

• Untermenschen

• Weimar-Republiek

• werkloosheid

• werkverschaffing

• jodenvervolging

 Generieke begrippen

• samenleving

• maatschappij

• totalitair

• burger

• macht

• oorlog

• racisme

• discriminatie

• genocide

• leger

 Meta-concepten (second-order concepten)

Bewijs (bronnen)

• kenmerken van totalitaire staten kunnen herkennen in of ontlenen aan bronnenmateriaal

Tijd en plaats