Histoforum
Alatriste
Spanje 2007 - DVD - duur: 147 minuten - Spaans
gesproken, Nederlandse ondertiteling.
Tijd en ruimte: de Nederlanden en Spanje, tussen
1622 en 1643.
Regie: Agustín Díaz Yanes.
Acteurs: Viggo Mortensen (Alatriste), Eduardo
Noriega, Unax Ugalde, Elena Anaya, Enrico Lo Verso, Javier Cámara.
Winnaar van drie Goya’s.
Persoonlijke waardering: ***/4
|
“Vlaanderen is de hel.” (Alatriste) “In Vlaanderen wordt beslist over de
toekomst van het Spaanse wereldrijk.” (Olivares, graaf-hertog) |
Nederlandse boeken, studies, (jeugd)romans over De
Opstand zijn er bij dozijnen. Bibliotheken vol. Vanaf de 16de
eeuw reeds. Geen wonder: voor de Nederlanders vormt de opstand tegen
Spanje zowat de basis van hun natievorming, voor hun regerende
vorstenhuis, de Oranjes zowat de legitimatie van hun recht op regeren en
zelfs voortbestaan.
In de Nederlanden is Alva, de IJzeren Hertog, iets
als de baardelijke duivel in hoogsteigen persoon; in Spanje is hij als
de Grote Hertog een nationale held. Tijdens het laatste Oranje-jaar,
1984, wilde de huidige hertog van Alva voor een tentoonstelling alleen
unieke stukken uit het (nog steeds fenomenale) familiepatrimonium
uitlenen, als er een colloquium kwam over de rol van zijn illustere
voorvader. Dit werd afgewimpeld. M.i. een gemiste kans. De
tentoonstelling ging door, maar zonder de unieke Spaanse stukken. Toch
treft het dat in de
televisiereeks over Willem van Oranje,
die in hetzelfde jaar 1984 werd uitgezonden, Alva eerder genuanceerd
werd opgevoerd. In onze bibliografie bij het artikel over deze
televisiereeks zat oorspronkelijk slechts één Spaans boek: de biografie
van Filips II door H. Vazques de Prada (1975).
Kortom, de Spaanse kijk op de Opstand bleef voor ons
quasi ontoegankelijk. De boeken van Arturo Pérez-Reverte over kapitein
Alatriste kunnen dit vacuüm opvullen. Des te meer verbazingwekkend dat
ze tot voor kort in de Nederlanden slechts op weinig bijval konden
rekenen. Jarenlang was De zon van
Breda het enige van de reeks dat in het Nederlands vertaald was.
Daar schijnt nu definitief verandering in te komen, dankzij Uitgeverij
Karakter. Nu is er eveneens de gelijknamige film.
“Ik zweer bij God dat de Hollandse kanalen nat zijn op een vroege, herfstige morgen.” Zo begint Iñigo Balboa zijn relaas over De zon van Breda.
Het zou het script kunnen zijn voor de openingsscène
van de film Alastriste. Uit de
mist en het water duiken schimmen op, die de lonten van hun haakbussen
droog pogen te houden boven hun hoofden. Op het scherm verschijnen de
woorden: “Vlaanderen, winter
De volgende sequentie verplaatst ons (na ca. 8
minuten reeds) naar drukke Madrileense straten. Alatriste haalt de jonge
Iñigo op, zoon van zijn in Vlaanderen gesneuvelde wapenbroeder, wiens
moeder te arm is om hem te blijven onderhouden. In dit fragment ontmoet
Iñigo toevallig de blik van de piepjonge Angelica, die zijn hele verdere
leven zal beheersen en bijwijlen vergiftigen, zolang ze leeft.
Onmiddellijk daarna reeds wordt Alatriste aangesproken en ingehuurd, samen met een zekere Gualterio Malatesta, om twee buitenlandse ketters te overvallen en te doden. De opdracht komt van ‘hogerhand’ en van de oppermachtige inquisitie. Tijdens de overval voelt Alatriste nattigheid. Hij weet de mannen te redden en in veiligheid te brengen in het huis van een bevriend en belangrijk edelman, de graaf van Guadalmedina (de man wiens leven hij in de aanvangssequentie redde in Vlaanderen). ’s Anderdaags blijken de twee Engelsen niemand minder te zijn dan Charles, prins van Wales en zijn vertrouweling, de latere hertog van Buckingham. In een romantische bui is de prins naar Spanje gereisd om zijn toekomstige bruid te ontmoeten, Maria, de zuster van Philips IV. Alatriste is nu zelf in gevaar: niemand ontsnapt aan de klauwen van de Heilige Inquisitie. Dit is verteld in Kapitein Alatriste.
De graaf-hertog van Olivares, gunsteling van koning
Filips IV en machtigste man van Spanje, stuurt Alatriste voor zijn eigen
veiligheid terug naar ‘Flandes’. In een volgend filmisch schuifje
treffen wij hem dus weer met zijn wapenbroeders van de
tercio (regiment) van
Cartagena onder de wallen van het door hen belegerd Breda, waar ze
ingezet worden als tunnelgravers en mijnenleggers. Dat loopt ei zo na
slecht af. Nog maar net op het nippertje uit de tunnels ontsnapt, horen
ze dat Breda capituleert. Heel kort zien we dan Justinus van Nassau die
aan de Genuese veldheer in Spaanse dienst, Ambrogio Spinola, de sleutels
van de stad overhandigt. Dat maakt de sprong mogelijk naar tien jaar
later, waar Iñigo Balboa, intussen uiteraard volwassen geworden, als
hoveling de onthulling bijwoont van Diego Velázquez’ monumentale
schilderij De overgave van Breda,
beter bekend als Las Lanzas
(De Lansen). Dit wordt, enigszins afwijkend, verteld in
De zon van Breda.
Zo zouden we nog een eind kunnen doorgaan,
sequentie na sequentie, tot die fatale dag in mei 1643, waar het
slagveld van Rocroi, in een totale nederlaag tegen de Fransen, de
zonsondergang zag van de Spaanse infanterie, van de tercio van Cartagena
en Alatriste in het bijzonder. Meteen krijg je een idee van de sterkste
en zwakste punten van deze film.
Voormalig oorlogscorrespondent Arturo Pérez-Reverte
behoort tot de meest gelezen schrijvers in het Spaanse taalgebied.
Regisseur Roman Polanski verfilmde zijn occulte thriller
El club Dumas in 1999 als
The ninth gate. En nu is er
het niet minder eigenzinnige
Alatriste, een ambitieuze verfilming van een volledige romanserie
van de auteur. Pérez-Reverte heeft in Spanje meer dan drie miljoen
fervente Alatriste-fans. (In mijn kennissenkring heb ik slechts één
Pérez-Reverte-fan ontmoet en die kende dan nog geen enkele van de
Alatriste-boeken.) Je krijgt de indruk dat de film zich in hoofdzaak tot
die kring
Regisseur en scenarioschrijver Agustín Díaz Yanes
stak met de verfilming flink zijn nek uit, want hij kreeg het grootste
budget uit de Spaanse filmgeschiedenis tot zijn beschikking (24 miljoen
euro), probeerde vijf boeken in één scenario te vangen en gaf de
hoofdrol aan de ster uit The lord
of the rings. Viggo Mortensen, Aragorn in
The lord of the rings, speelt
het fictieve personage onderkoeld en gelouterd. Zijn vertolking is
boeiend genoeg om de aandacht vast te houden in deze groots opgezette
les Spaanse geschiedenis. En hier wringt het schoentje. De hele film is
opgebouwd in veel te korte, veel te anekdotische schuifjes, vaak met
sprongen, zonder behoorlijke overgang. De regisseur had zich beter
beperkt tot de drie verhalen die chronologisch en roman-technisch een
eenheid vormen. De helft van de tijd vraag je je af wie wie is, wat het
verband is met het hele verhaal. Zelfs wie de Alatriste boeken goed kent
(en dat is voor mij het geval voor de drie die in het Nederlands
vertaald zijn) heeft de grootste moeite om te kunnen volgen. Het helpt
ongetwijfeld als je de romans leest, vooral het knappe
De zon van Breda, of toch minstens de recensies op deze site. De
derde waarderingsster is dan ook na veel aarzeling toegekend.
Voor Spanjaarden is het inderdaad een
Aha-erlebnis, een opfrissing
van de lessen over de deemstering van hun Gouden Eeuw, met de dichters
en toneelschrijvers Lope de Vega en Calderon de la Barca, evenknie van
hun tijdgenoot Shakespeare; de schilders Velázquez en Murillo, evenknie
van hun tijdgenoten Rubens en Van Dijck; de hekeldichter Francisco de
Quevedo (geportretteerd door Murillo), prominent aanwezig in de romans
en de film als trouwe vriend van Alatriste; diens levenslange rivaal
Góngora -geen fictieve romanfiguren, zoals ik meende- en een verhaal,
doorspekt met fragmenten van toneelstukken en talloze gedichten… En dat
is dan, samen met de knappe regie en dito cameravoering, de reden van de
derde ster voor waardering!
Bij een eerste visie kreeg ik de indruk dat de
regisseur jammer genoeg heel wat kansen had laten liggen. Alleen al in
De zon van Breda komen enkele
zeer realistisch beschreven grotere gevechten voor: de slag bij de
molen, de allerlaatste aanval van prins Frederik Hendrik. Die ontbreken
in de film. De cineast verkoos slechts één veldslag in beeld te brengen:
de slotscène met de Slag bij Rocroi (1643). Deze lange sequentie geeft
echter een zeer goed en realistisch beeld van de toenmalige
strijdtactieken zoals de samenwerking van piekeniers en schutters; de
aanval van gepantserde Franse pistoolruiters… De hele sequentie kon zo
uit het instructieboek van Jacob de Gheyn (1607) of dat van von
Wallhausen komen.
In Vlaanderen is de film slechts in enkele zalen
vertoond. (Van de receptie in Nederland heb ik geen idee.) De DVD, die
in 2008 beschikbaar kwam, heeft blijkbaar meer succes. Maar goed, een
productie die drie Goya's won (de Spaanse Oscars) verdient onze
aandacht.
De film verhaalt de belevenissen van kapitein
Alatriste, een soldaat in het leger van de Spaanse koning en in zijn
vrije tijd huurling in opdracht van de hoogste bieder. We zien hem
ploeteren in de Vlaamse modder en betrokken raken bij de intriges en
uitwassen van het hof in Madrid, waar zijn adoptiefzoon Iñigo verliefd
wordt op de dochter van een hoveling, later echtgenote van een hoge
edelman. De in Argentinië opgegroeide Deen Viggo Mortensen speelt de
titelfiguur. Voor de film moest hij zijn accent flink aanpassen om als
Spanjaard uit de 17de eeuw over te komen.
Wie toch het noorden verliest bij alle politieke
kuiperijen, kan nog altijd genieten van de visuele pracht van de film.
Regisseur Yanes weet hoe hij de tijdgeest moet vatten. Het ziet er
geweldig uit, dankzij de fraaie locaties, prachtige kostumering en het
soms letterlijk met zijn clair-obscur naar de schilderijen van Velázquez
verwijzende camerawerk. En het acteursensemble met een keur aan Spaanse
topacteurs is overwegend sterk op dreef.
Over zijn bedoeling met de verfilmde romans weidt
Pérez-Reverte uit in een interview dat ik hier gedeeltelijk herneem uit
de bespreking van De zon van Breda.
Voor de drie miljoen Spaanse Alatriste-fans is het alvast de eerste keer
dat zij met de bloederige, meestal schandalige en soms ontroerende
waarheid over die periode in aanraking komen. Want Spanjes machthebbers
wilden wel een paar triomfantelijke episodes herdenken, maar verzwegen
dat het om een ruïneuze, tachtig jaar durende oorlog ging. Voor de
auteur een gelegenheid om te onderstrepen dat Spanje, tot die
zonsondergang in Flandes, “zichzelf had opgewerkt tot een macht zoals
niemand later meer geworden is” en dat glorie steevast door
“stompzinnige politieke leiders, fanatieke paters, een geharnaste adel
en een tot het merg corrupte bureaucratie” de nek werd omgedraaid.
Spanjes laatste dictatuur, onder generaal Franco,
“eigende zich de imperiale glorie toe op zo'n walgelijke manier, dat de
meeste Spanjaarden sindsdien geloven dat onze historie alleen van de
rechtsen is en allemaal beter in de prullenbak kan. Wij Spanjaarden
dreigen de slag om onze ware verleden te verliezen,” zegt Pérez-Reverte.
Zijn bijdrage om die nederlaag af te wentelen, is de Alatriste-serie.
“Ik begon ermee, haast als een grap, om mijn
tienerdochter Carlota van dat gevaar te redden,” vertelt hij. Carlota
mocht het eerste boek mee ondertekenen, als beloning voor haar
documentatiewerk. “Maar nu is Alatriste uitgegroeid tot iets dat mijzelf
ook diep treft.” Het heeft hem er extra bewust van gemaakt, bij de
regionale bekvechterijen in het huidige Spanje, “hoe tragisch het is,
dat wij Spanjaarden blijven toestaan dat hondenlullen van politici onze
geschiedenis naar believen manipuleren, om haar te misbruiken als wapen
tegen andere Spanjaarden.”
De geschiedenis zou daarentegen begrip en
tolerantie moeten leren. Maar zeker niet, vindt Pérez-Reverte, “in de
vorm van de 'politiek correcte hysterie’, die met onze hedendaagse
maatstaven toenmalige ondeugden wil uitvlakken. Spanjes historie is
zoals ze is - en ik verdom het om er excuus voor te vragen.”
En dankzij de vertaler en de film kunnen we daaraan
als doelgroep toevoegen: het hedendaagse Nederlandstalige publiek, dat
al evenzeer eeuwenlang slachtoffer is geweest van een dubbele
geschiedenisvervalsing pro- of contra-Spaans, naargelang de officiële
standpunten van zijn of haar religieuze zuil. Lees hiervoor de inleiding
bij
Straffe van verwarringe.
Didactische tips
Een aantal opdrachten zijn vermoedelijk ook
interessant buiten een schoolse omgeving, voor geïnteresseerde kijkers
en lezers.
Vooraf: wat weet je over
- Maurits en Frederik Hendrik van Nassau?
- De belegering van Breda?
Zoek meer gegevens hierover op in een encyclopedie
of op Internet.
Vergelijk de openingsscène van het boek (zie
bovenaan deze bespreking De
verrassingsaanval) en die van de film
Alatriste.
Bespreek het schilderij van Velázquez in detail.
Waarom zegt Iñigo: “Zo was het en zo was het niet?” (p. 203) Argumenteer
met voorbeelden uit het boek.
Zoek aanvullende informatie op over Filips IV,
Olivares, Velázquez, Murillo, Lope de Vega, Calderon de la Barca en,
natuurlijk, over Francisco de Quevedo, de heetgebakerde dichter en
trouwe vriend van Alatriste.
In De zon van Breda komen enkele zeer realistisch beschreven grotere
gevechten voor: de slag bij de molen, de allerlaatste aanval van prins
Frederik Hendrik. Die ontbreken in de film
Alatriste. De cineast verkoos
slechts één veldslag in beeld te brengen: de slotscène met de Slag bij
Rocroi (1643). Deze lange sequentie geeft echter een zeer goed en
realistisch beeld van de toenmalige strijdtactieken zoals de
samenwerking van piekeniers en schutters; de aanval van gepantserde
Franse pistoolruiters… De hele sequentie kon zo uit het instructieboek
van Jacob de Gheyn (1607) of dat van von Wallhausen komen.
- Voor vrijwilligers: zoek meer gedetailleerde
informatie over wapens, wapenrustingen en andere militaire
aangelegenheden. Dane 1998 bevat een uitvoerig en rijk geïllustreerd
hoofdstuk over leger en wapens.
Verdere
Informatie
Thera Coppens, Dageraad van Oranje-Nassau, Baarn, De Prom, 2001, 798 blz.
Bevat de volgende (uitverkochte) romans:
- De vrouwen van Willem van Oranje;
- Maurits, zoon van de Zwijger;
- Frederik Hendrik en Amalia van Solms.
De Graaf, R.,
Oorlog, mijn arme schapen. Een andere kijk op de Tachtigjarige oorlog
(1565-1648), Franeker, Van Wijnen, 2004, 686 blz.
Parker, G. & A.,
Europese soldaten 1550-1650, Haarlem, Fibula - Van Dishoeck, 1978,
64 blz. - met onder meer een uitvoerige bespreking van de Slag bij
Nördlingen (1634) die in de Alatriste-boeken verschillende keren wordt
vermeld.
Tentoonstellingscatalogi met beeldmateriaal over veldslagen en de
periode van Alatriste
Dane, J. (red.),
1648: Vrede van Munster. feit en verbeelding, Zwolle, Waanders,
1998, 231 blz. - Bevat een uitvoerig en rijk geïllustreerd hoofdstuk
over leger en wapens
Duerloo, L. & W. Thomas,
Albrecht en Isabella 1598-1621,
Brussel, Koninklijke Musea voor Kunst en geschiedenis, 1998, 312 blz.
Mertens, J. & F. Aumann (redactie),
Krijg en kunst. Leopold Willem
(1614-1662), Habsburger, landvoogd en kunstverzamelaar, Alden
Biesen, 2003, 352 blz.
Thomas, W. (redactie),
De val van het Nieuwe Troje. Het
beleg van Oostende 1601-1604, Leuven, Davidsfonds, 2004, 208 blz.
Internet
Straffe van verwarringe. Willem van Oranje op DVD - met uitvoerige lectuurverwijzingen
en het drieluik:
De overgave van Breda van Velasquez, 1634-1635
Met onderstaande zoekmachine kunt u zowel zoeken op het www als binnen deze site en Histoforum