Histoforum
laatste wijziging:
Setting Sail. A History (Met volle zeilen)
DVD - duur: 206 minuten - Engels gesproken, Nederlandse ondertitels -
co-productie VRT (Vlaamse Radio & Televisie), RTP (Radio Televisão
Portuguesa), NHK (Nippon Hoso Kyokai) en Mare Nostrum Films, 2004.
Productie: Luc Cuyvers
Waardering: ****/4
Bevat vier uitzendingen:
-
The Great Voyagers (Polynesia) - De grote reizigers
-
Sons of Sinbad (the Arab world) - Zonen van Sinbad
-
The Dragon at Sea (China & the Far East) - De schepen van de Draak
-
Wooden Ships and Iron Men (the West) - Houten schepen, ijzeren mannen.
Luc Cuyvers geniet internationaal een grote reputatie als maritiem
historicus, voornamelijk om zijn in vele landen uitgezonden
documentaires over de Grote Ontdekkingen. (Canvas zond ze in 2002 uit in
wereldprimeur.) Cuyvers promoveerde in de mariene studies aan de
universiteit van Delaware (VS) en woont nu opnieuw in Vlaanderen. In de
vierdelige reeks Met volle zeilen
vertelt hij het verhaal van verschillende zeevarende volkeren en hun
pogingen om de zee te beheersen. Cuyvers is gepassioneerd door de zee en
de geschiedenis van de zeevaart. Bij het bespreken van zijn twee boeken,
gebaseerd op deze televisiereeksen, betreurde ik dat bij het eerste
Tienduizend jaar varen geen
DVD voorzien was (1). Zij blijkt toch te
bestaan en is me ondertussen door een vriendelijke lezer bezorgd.
Waarvoor mijn hartelijke dank. Onderstaande recensie herneemt deels de
bespreking van zijn eerste boek, vermits de structuur van de DVD
dezelfde is.
Een wereldwijde wisselwerking
In
Setting Sail beschrijft de
auteur vanuit een ongewoon, intercultureel perspectief onze maritieme
geschiedenis. Deze geschiedenis werd tot nog toe grotendeels geschreven
door westerse historici, die zich veelal beperkten tot de nautische
prestaties van westerse volken, alsof alleen die van belang zijn
geweest. Dat is natuurlijk onzin; de verwezenlijkingen van andere
culturen zijn niet minder indrukwekkend én kwamen vaak veel vroeger tot
stand. Wel is het zo dat ze bijna altijd minder goed gedocumenteerd zijn
en daardoor dikwijls over het hoofd worden gezien.
Cuyvers: “Zo'n reeks vraagt enorm veel research en voorbereiding. Neem
nu het verhaal van de Polynesiërs. Er bestaat geen wrak, geen tekening,
zelfs geen beschrijving van hun schepen. Dat maakt het veel moeilijker
dan het verhaal van de westerse scheepvaart die vanaf het begin tot het
einde vol zit met schilderijen, mozaïeken, afbeeldingen, geschriften en
bronnen allerhande. Als die ontbreken, dan is het zoeken naar creatieve
mogelijkheden om het verhaal te vertellen.”
Het verhaal van de zeevaart kán niet geïsoleerd worden bekeken. Hoewel
de eerste ervaringen van mensen met de zee zich op afzonderlijke
plaatsen afspeelden, duurde het niet lang voor men ideeën begon uit te
wisselen, eerst tussen naburige eilanden, vervolgens tussen streken die
in elkaars nabijheid lagen en allengs zelfs tussen continenten.
Zeevaarders keken naar elkaar omdat ze er altijd op uit waren het risico
op zee te verminderen. Als iemand een goed idee realiseerde, was de kans
groot dat anderen het overnamen. Uitstekende ideeën vonden uiteindelijk
(meestal) hun weg over de hele wereld.
Er zijn enkele klassieke voorbeelden van die overdracht van technologie,
zoals het kompas dat vanuit het China van de Song-dynastie via Arabische
zeelui Europa bereikte. Ook verbeteringen aan de tuigage deden de ronde
van de wereld. En ook hier speelden de Arabieren een vooraanstaande rol:
zij lieten zeelui op de Middellandse Zee kennismaken met het driehoekige
latijnzeil, dat vandaar zijn opgang naar het noorden inzette. Het bleek
een enorme sprong voorwaarts. Zonder een vorm van langsscheeps tuig, wat
schepen toeliet beter tegen de wind in te varen, zouden Europese zeelui
hun wereldwijde ontdekkingsavonturen nauwelijks hebben kunnen
realiseren.
Andere ideeën hadden dan weer opmerkelijk veel tijd nodig. Het
achterstevenroer bijvoorbeeld deed er meer dan duizend jaar over om
vanuit China het Westen te bereiken, hoewel het als besturingsmechanisme
veel efficiënter was dan de stuurriem die Europese zeelui tot in de late
Middeleeuwen gebruikten. De Chinese traditie om schepen te bouwen met
waterdichte schotten deed er nog langer over. Europese reizigers, onder
wie Marco Polo, beschreven die al in de 13de eeuw en
beschouwden het als een schitterend idee. En toch duurde het nog eeuwen
voor waterdichte schotswanden deel uitmaakten van westerse vaartuigen.
Het zou ontelbare schepen én mensenlevens hebben gespaard als dat eerder
was gebeurd.
Bouw van de allerlaatste traditionele Arabische dhows
Streekgebonden vindingrijkheid
Het is trouwens boeiend te bekijken hoe verschillende culturen eenzelfde
uitdaging aanpakten. Zo ontwierpen de volkeren van Zuidoost-Azië en de
Grote Oceaan een uniek scheepstype. Zoals elders op de wereld begonnen
ook zij vermoedelijk met een uitgeholde boomstam waar naderhand een zeil
aan werd toegevoegd. Maar zelfs een klein zeil maakt een boomstamkano of
prauw heel labiel. Om dat te verhelpen voegden ze aan beide kanten
vlerken toe, zoals de steunwieltjes bij een kinderfiets. Later
evolueerde dat ontwerp tot een enkele
outrigger of een kano met
dubbele romp, een opmerkelijk snel vaartuig, zoals elke vrijetijdszeiler
kan bevestigen.
In Europa, het Nabije Oosten en China werd het probleem anders opgelost.
In plaats van er vlerken aan toe te voegen, werd de zijkant van de
kano's verhoogd en de bodem een stuk zwaarder gemaakt met het oog op de
stabiliteit. Het resultaat was de verplaatsingsromp die alle westerse
schepen gemeen hebben, net als de Arabische
dhows en jonken overigens.
Terloops even noteren dat hij de tweede aflevering,
Zonen van Sinbad aanvangt in
het Oude Egypte van de farao’s en verderop veel aandacht besteedt aan de
bloei van de Swahili-steden aan de Afrikaanse Oostkust. (In zijn tweede
boek De ontdekking van het Oosten
en dus ook op de DVD komt Cuyvers uitvoerig terug op de bij ons
onbekende geschiedenis van de Swahilisteden, maar met meer nadruk op het
nefaste contact met de Portugezen vanaf Da Gama.)
De laatste veelmastjonken op een Chinees binnenmeer
Alle culturen die in dit boek aan bod komen, hebben zich elk op hun
wijze aangepast aan specifieke uitdagingen. Zo ontwierpen de
Austronesische volkeren en de Polynesiërs niet alleen hun snelle
catamarans, ze ontwikkelden
ook unieke navigatietechnieken. Uit China kwam een golf van innovaties,
waarvan we er een aantal in de natuur terugvinden. Zowat alles wat de
Chinezen bij hun vaartuigen inbrachten, kan worden aangetroffen bij een
Chinese vijver. Bamboe was niet alleen een schitterend drijvend
materiaal, zijn interne structuur leidde ook tot het concept van
waterdichte ruimtes.
Wereldgeschiedenis
Cuyvers beperkt zich niet tot scheepsgeschiedenis. Hij schrijft
letterlijk maritieme
wereldgeschiedenis. Hij start met de Polynesische expansie, maar trekt
de lijn door tot bij de Europese ontdekkingen van onder meer James Cook
(ca. 1770) en tot bij de tochten met gereconstrueerde dubbelrompkano’s
van de laatste decennia, waarvan de
Hokule’a (Arcturus, hoogste
ster op Hawaï) uit 1978 zowat het prototype is. Waar hij kan reist hij
effectief mee op de scheepstypes en de routes die hij bezeilt in zijn
boek. Om één voorbeeld te geven: toen ik mijn onderzoek naar de Chinese
reizen van Zheng He startte, was daarover geen bruikbare informatie
voorhanden (2). Dat is na 2003 gelukkig veranderd. In de
televisie-uitzending De schepen
van de Draak (2002) vond ik voor het eerst praktische bruikbare
gegevens. Bij betwistingen greep ik telkens terug op Cuyvers als
autoriteit. Konden jonken niet voldoende tegen de wind in zeilen?
Cuyvers liet zien dat het wel mogelijk was, aan boord van een jonk. Het
experiment gaat voor op de kamergeleerden, zoals de Noor Thor Heyerdahl
al bewees! Het interessante Chinese verhaal is desondanks nog steeds
nauwelijks bekend. Terwijl de Portugezen met hun kleine
caravelles langs de ene kant
van Afrika naar beneden “kruipen”, vaart aan de andere kant een vloot
van honderden schepen en tienduizenden mensen.
Hokule’a,
de gereconstrueerde Polynesische dubbelrompkano
En dan is er ten slotte, in de vierde uitzending, het Westen dat
gedreven door sterke politieke, economische en religieuze motieven vanaf
de vijftiende eeuw de hele wereld wil domineren.
Boeiend is ook zijn epiloog, waarin hij de laatste bloei en de nabloei
van de zeilvaart behandelt. Dit onderdeel sluit hij in het boek af met
een lijstje van hedendaagse types van grote zeilschepen, met voorbeelden
van elk type.
De oorspronkelijke titel van deze documentaire,
Setting sail, heeft een
dubbele betekenis. Naast ,,we varen af'' betekent ze ook ,,de zeilen
worden gestreken''. ,,In die zin is deze reeks ook een hommage aan de
laatste dagen van de commerciële zeilscheepvaart, die ons veel meer
leert dan hoe geraken we van punt A naar punt B'', stelt Luc Cuyvers.
,,De zeilschepen zijn meer dan louter een transportmiddel. Eigenlijk
vertelt deze reeks de geschiedenis van de wereld, maar dan bekeken door
een maritieme bril.''
Elke aflevering toont een echte zeereis met een traditioneel schip. Luc
Cuyvers vaart en praat met de moderne nazaten van de vroegere
zeevaarders, maar ook met archeologen, antropologen, historici, met de
grootste experts ter wereld. Hij heeft vier jaar aan deze prestigieuze
productie gewerkt. Hij filmde van Papoea tot Hawaï, van Egypte tot
Japan, van Kreta tot de Verenigde Staten.
Voor deze productie ging Luc Cuyvers in zee met de Japanse openbare
omroep NHK, waardoor het mogelijk werd om alles in High definition op te
nemen. Cuyvers: “Als je de mensen vraagt om vier keer een uur te kijken,
dan moet je hun ook de hoogste kwaliteit bieden. Mijn filosofie is
daarom: making the best possible . Er zijn verschillende manieren om het
publiek toe te spreken. Wij proberen dat door visuele pracht en een
mooie score.” Dit is geen grootspraak. Dit is documentaire zoals ze
uiterst zelden gemaakt wordt. Geen flitsende sensatie waarmee National
Geographic maar al te vaak meent de kijkers bij de zaak te moeten houden
(doet meestal alleen maar pijn aan de ogen). Rustige, heel vaak
prachtige beelden; informatie overheerst. De muziek voor
Met volle zeilen werd
gecomponeerd door zijn broer Guy Cuyvers en uitgevoerd door het Vlaams
Radio Orkest en het Vlaams Radio Koor.
Van mij krijgt Setting Sail
de allerhoogste quotering met stip, zowel voor de originele invalshoek,
het scenario, de uitvoering ervan en de muzikale omlijsting!
Didactische wenken
In het verleden (de dvd was er nog niet) hebben wij van de opgenomen
video’s fragmenten van het eerste, derde en vierde hoofdstuk gebruikt.
De hele reeks is natuurlijk te lang om volledig in de lessen te
projecteren. Lijkt me wel geschikt voor geïnteresseerde vrijwilligers,
of leerlingen die een scriptie willen wijden aan de inhoud van een der
twee boeken. Van de DVD die bij het tweede boek hoort,
De ontdekking van het Oosten,
projecteerden we slechts enkele fragmenten, o.a. eveneens van het
hedendaagse Portugese
opleidingsschip.
Verdere literatuur
-
Batchelor, J. & C. Chant, Geïllustreerde zeilschepen encyclopedie, Lisse, Rebo Productions, 2006.
-
Diamond, J., Zwaarden, paarden en ziektekiemen. Waarom Europeanen en Aziaten de wereld domineren, Utrecht, Het Spectrum - Antwerpen, Standaard Uitgeverij, 2000.
-
De Deckker, P. & F. (red.), Ta’aroa. De Polynesische wereld, tentoonstellingspublicatie, Brussel, Gemeentekrediet, 1982.
-
-
-
-
-
-
Noten
1. Cuyvers, L., Tienduizend jaar varen. Een wereldgeschiedenis, Leuven, Davidsfonds, 2003, 159 blz.
Cuyvers, L.,
De ontdekking van
het Oosten, Tielt, Lannoo, 2005, 223 blz. + DVD (4delige tv-reeks).
2. Zie de artikelenreeks over Waldseemüller in
Hermes, 4 afleveringen in
2003 en 2004. Later bijgewerkt geplaatst op Internet als:
Waldseemüller en de geboorte van America. Een historische odyssea.
Hier
vind je tevens een zeer uitvoerige bibliografie.