Shogun

Inhoud

In 1600 werpt een storm het Hollandse schip, de Erasmus op de Japanse kust. Het schip is als enige overgebleven van een vloot van vijf schepen, die in 1598 de haven van Rotterdam verlieten en rond Kaap Hoorn zeilden om de Spanjaarden en Portugezen overzee aan te vallen. (Spanje en Portugal vormde vanaf 1580 één land onder Filips II. De Verenigde Provinciën waren nog steeds verwikkeld in hun Tachtigjarige Oorlog met Spanje, om hun zelfstandigheid te verwerven.)
Navigator is de Engelse piloot John Blackthorne.

De Erasmus belandt in een wereld in beroering. Na vijf eeuwen onafgebroken burgeroorlog was Japan eindelijk verenigd onder twee opeenvolgende militaire dictators. De laatste, de Taiko, is net een jaar tevoren overleden. Zijn erfgenaam is nog een kind. Tot zijn meerderjarigheid berust het gezag bij een raad van vijf regenten, die elkaar beloeren in een wankel machtsevenwicht, dat elk ogenblik kan opbreken in een nieuwe, bloedige oorlog. Blackthorne is gestrand in het gebied van Jaboe, een daimio (baanderheer), bondgenoot van Toranaga, heer van de Kanto en machtigste van de vijf regenten. Toranaga eist de Erasmus op, met haar lading van kanonnen en haakbussen. De piloot wordt naar Osaka gebracht, waar Toranaga in de oninneembare vesting in een zeer vervelende positie zit als gijzelaar van Isjido, zijn ergste vijand tevens voogd van de erfgenaam. Om het wespennest compleet te maken verzeilt Blackthorne in de intriges van jezuïeten, Portugezen (bereikten Japan in 1543) en Spaanse kloosterordes, die allen de ‘ketterse’ Engelsman graag een kopje kleiner zouden zien, vooraleer in zijn kielzog andere kapers op de kust verschijnen. In het kasteel van Osaka ontmoet Blackthorne niet alleen de formidabele Toranaga, maar ook de jezuïetentolk, vader Alvito en de bekoorlijke christelijke bekeerlinge vrouwe Mariko.

Na een kort maar uiterst oncomfortabel verblijf in de gevangenis, verhuist andjin-san (heer stuurman) terug naar het gebied van daimio Jaboe, om er voor Toranaga een muskettenregiment op te leiden. Na veel verwikkelingen eindigt de televisiereeks op het ogenblik dat Toranaga met zijn legers vertrekt voor de slag bij Sekigahara. Die zal hem de overwinning opleveren en de titel van Shogun, opperheerser over heel Japan, onder de goddelijke keizer, de Mikado.

Historische achtergrond

In 1600 versloeg Iëjasoe, het hoofd van de Tokugawa-clan zijn tegenstanders in de slag bij Sekigahara.

Weinigen weten dat Blackthorne, de Engelsman uit de serie Shogun, echt bestaan heeft. De man, die voor hem model stond, heette in werkelijkheid Will Adams. Hij was inderdaad de eerste Engelsman, die Japan in dat gedenkwaardige jaar 1600 bereikte, als navigator op een Hollands schip, de Liefde. Zijn kanonnen speelden een belangrijke rol in de beslissende slag, die Iëjasoe het shogunaat opleverde. Adams bouwde een Japanse zeevloot uit en bracht het tot daimio, dit is een bevelhebber over samoerai met een eigen leengoed. En toen hij in 1620 stierf, was hij de meest geëerde Europeaan in het land. Tot op heden herdenkt de Japanse marine jaarlijks zijn sterfdag.

Zijn verhaal fascineerde me sinds ik met hem kennismaakte in 1976 via de roman Will Adams, Heer van de Gouden Waaier van Christopher Nicole. Die belangstelling werd kort daarna aangewakkerd door de roman Shogun van James Clavell, waarvan de hoofdfiguur Blackthorne duidelijk geïnspireerd was op Adams. De verfilming van dit boek in de gelijknamige televisiereeks, kluisterde in 1980 zowat de hele wereld aan de buis.*

* Over Adams, zie op deze site: Milton, G., Samoerai Wiliam, Roeselare, Roularta Books, 2008, 282 blz., Engels origineel 2002.

Bespreking

Het boek van Clavell (+september 1994) is een sleutelroman. Uit respect voor de Japanse geschiedenis (en, natuurlijk, om zijn vrijheid als fictieschrijver veilig te stellen) heeft Clavell alle persoonsnamen veranderd. Toranaga is Iëjasoe, het hoofd van de Tokugawa-clan; Isjido is Ishida Mitsunari.
In de film heet het schip van Blackthorne de Erasmus. Het schip van Adams heetten de Liefde. Maar het was een omgedoopte Erasmus, zoals bleek toen het originele boegbeeld gevonden werd, dat de Rotterdamse humanist voorstelde!

In de historische werkelijkheid was Iëjasoe geïnteresseerd in de kanonnen van Adams, veel meer dan in de haakbussen. Een muskettenregiment oprichten hoefde niet, dat had Iëjasoe al. De Japanners leerden voor het eerst vuurwapens kennen bij de aankomst van de Portugezen in 1543. Een jaar later hadden zij die niet alleen gekopieerd, maar zelfs verbeterd. Uitgerekend Iëjasoe Tokugawa wist de Takeda-clan te vernietigen door een handig en massaal gebruik van het nieuwe wapen in de historische veldslag van 21 mei 1575, waardoor hij in het bezit kwam van de rijke Kanto. Deze episode wordt verteld in de film Kagemusha (De schaduwkrijger) van Akira Kurosawa (1980).

Toen Shogun werd uitgezonden, in 1980, betekende het een sensatie. Op de avonden dat de reeks op de buis kwam, liepen straten, schouwburgen en restaurants leeg, eerst in de VS, later ook bij ons. (Videorecorders waren nog nauwelijks verspreid, dus je moest de uitzendingen rechtstreeks volgen.) Nog nooit was de Japanse cultuur met zoveel piëteit en zo uitvoerig aan een westers publiek voorgesteld. (Er kwam zelfs een les ‘elementair Japans’ en een langdurige theeceremonie in voor.) De decors, kastelen wandschermen, zalen en de prachtige kimono’s waren met de uiterste zorg door Japanse experts vervaardigd en verbluffend mooi. De Japanners zelf hadden vooral bezwaren tegen de liefdesgeschiedenis tussen de Andjin-san en de Japanse edelvrouwe Mariko.

De hele reeks terugzien op DVD, bijna een kwart eeuw na de eerste keer en nogmaals 20 jaar later (in 2024), is een vreemde ervaring. De kennismaking met Japan en de Japanse cultuur beklijft nog steeds, de sentimentele scènes veel minder. Het eerste komt vooral doordat je eigen initiatie in deze vreemde wereld parallel verloopt met die van de complete outsider Blackthorne en door zijn ogen gebeurt. Niet alleen Richard Chamberlain en vooral Toshiro Mifune (1920-1997), de lievelingsacteur van grootmeester Kurosawa, zetten een ijzersterke vertolking neer, maar alle auteurs, ook de onbekende Japanners en westerlingen. Sommigen, zoals John Rhys-Davies (Rodrigues - later de norse dwerg in The Lord of the Rings) begonnen hier een succesrijke loopbaan.


Van links naar rechts: de Portugese jezuïet Alvito, Toranaga (de legendarische Toshiro Mifune) en Mariko.
Op de voorgrond: Blackthorne.

Zes jaar na de eerste Portugezen arriveerde de beroemde (later heilig verklaarde) jezuïet Franciscus Xaverius (1506-1552) in Japan. Hij maakte een aanvang met de missionering. De jezuïeten na hem vestigden een religieus monopolie, dat zij angstvallig verdedigden tegen andere kloosterorden. En niet ten onrechte.
Hun visie week immers sterk af van de gebruikelijke Eurocentrische. Zij beschouwden de Japanners niet als heidense barbaren, maar hadden het grootste respect voor hun cultuur, zoals ze in de volgende eeuw eveneens in China zouden handelen. Die houding wierp snel vruchten af. Tegen de tijd dat Iëjasoe stierf, in 1616, telde Japan reeds minstens 400.000 christenen.


Vader Alvito leent zijn vijand Blackthorne een woordenboek: “Kennis behoort aan God, niet de mens.”
Een levensmotto!

In de goede halve eeuw na 1543 en voor 1600 leek een intensieve uitwisseling tussen Japan en Europa op gang te komen.

De opvolgers van Iëjasoe moesten echter niets hebben van het christendom, dat ze beschouwden als een agent van buitenlandse politieke inmenging. Zij trachtten deze vreemde religie volledig uit te roeien. In 1637, toen de Portugese missionarissen reeds uit het land gezet waren, kwamen de christenen in opstand rond Nagasaki. Als represaille werden toen 37.000 mensen op de meest wrede wijze omgebracht. Schepen van de calvinistische Hollanders hielpen de shogun om de ‘paapse’ opstand te onderdrukken

Didactische verwerking

Videorecorders waren in 1980 nog zeldzaam: mijn school en ikzelf bezaten sinds 1978 een Philips 1700, met dikke videobanden, duur: 2 u; prijs 30 euro. Dus nam ik uit Shogun slechts enkele scènes op voor klasgebruik: de eerste ontmoeting tussen Blackthorne en Toranaga; de lange sequenties van de overval door de ninja’s tot en met de crematie van Mariko. Van een heruitzending maakte ik gebruik om dezelfde scènes op te nemen op Philips 2000 en later nog eens op VHS. En nu zijn er dus de DVD’s.

Zoals het hoort biedt de laatste -vijfde- DVD uren ‘Extra’s’, met veel materiaal dat ook in lessen of voor geïnteresseerden buiten het onderwijs zijn diensten kan bewijzen.

- The Making of Shogun: bestaat voornamelijk uit interviews, vermits een ‘making of’ in 1980 nog niet gebruikelijk was.
- De acteurs
- Historical Perspective Featurettes
   * The samurai
    * The tea ceremony
    * The geisha
- Commentary by director Jerry London on select scenes

Leeswerk

In het spoor van de Liefde. Japans-Nederlandse ontmoetingen sinds 1600, Rotterdam, Museum voor Volkenkunde, 1986, 201 blz.

Nambankunst. De Portugezen in Japan, Brussel, Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis, 1989, 175 blz.

Oranda. De Nederlanden in Japan (1600-1868), Brussel, Generale Bank, 1989, 239 blz.

Van Opstall, M. e.a., Vier eeuwen Nederland-Japan, Lochem, De Tijdstroom, 1983, 64 blz.

Milton, G., Samoerai Wiliam, Roeselare, Roularta Books, 2008, 282 blz., Engels origineel 2002.

De Waal, E., De haas met de amberkleurige ogen. Een geheime erfenis, Amsterdam, Uitg. Mistral (2010), 2014, 13de druk, 409 blz.

Films en video

Kurosawa, A., Kagemusha.

Kurosawa, A.: Ran (1985 – 2 dvd’s 2004)

The Last Samurai

Op YouTube vind je een aantal films en filmpjes over deze periode, de Slag bij Sekigahara (1600), de televisieserie en William Adams; sinds eind 2023 ook enkele trailers over een aangekondigde remake van de reeks.


Jos Martens, januari 2024