De Boerenoorlog

De Zuid-Afrikaanse Boeren konden altijd op veel sympathie rekenen in Nederland en Vlaanderen … tot in de jaren 1970 het afschuwelijke systeem van rassenscheiding, de apartheid, tot het collectieve bewustzijn begon door te dringen. Toen was de reactie in Nederland veel scherper dan in Vlaanderen, waar zelfs een vereniging bestond die het ‘broedervolk’ in Zuid-Afrika met hand en tand verdedigde. (Wist je trouwens dat ‘apartheid’ misschien wel het enige Nederlandse woord is dat onvertaald is overgenomen in zowat alle talen ter wereld?) Tot dan toe waren de Boeren altijd beschouwd als inderdaad een broedervolk. Was Nederlands tot omstreeks 1900 niet de officiële taal? Op school ontdekten we tot onze verbazing dat in het zuiden van het verre Afrika een taal werd gesproken, die wat vreemd was met haar dubbele ontkenningen (“je moe nie huil nie”) en exotische woorden al ‘moltrein’ voor ondergrondse, of metro, maar die we gemakkelijk konden verstaan. (Ze lezen was wat moeilijker.) In de jeugdbeweging zongen we ‘Sarie Marijs’ en ‘Breng my trug naar die ou Transvaal’. En het woord ‘spionkop’ voor voetbalsupporters in een stadion gaat rechtstreeks terug op de Slag bij Spioenkop, waar de Boeren in 1900 de Engelsen een flinke afstraffing bezorgden.

Een jeugdboek dat voor mij lange jaren mijn beeldvorming over de Grote Trek van de Boeren (begin 19de eeuw) bepaalde was Ossenwagens op de kim van Albe (pseudoniem van Renaat Joostens ° 1902).
Enkele jaren geleden ontmoette ik op de jaarlijkse Conferentie het Schoolvak Nederlands in Antwerpen een professor aan de Zuid-Afrikaanse Universiteit Stellenbosch, die vanuit de KU Leuven onderzoek deed naar Nederlandstalige boeken over Zuid-Afrika. En kort daarna kreeg een oom van mij bezoek van een bijbelse figuur met lange baard, die een pakje bracht, met daarin de memorieboeken (een soort persoonlijke en commerciële familieregisters) van de familie uit de 17de en 18de eeuw. Bleek dat de oudste zoon, ergens in de 19de eeuw was uitgeweken naar Zuid-Afrika en de Bijbel plus het persoonlijk archief had meegekregen.

David tegen Goliath

De geschreven geschiedenis van Zuid-Afrika begon op 6 april 1652, toen Jan van Riebeeck namens de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) een bevoorradingsstation stichtte op Kaap de Goede Hoop.

De Boerenoorlog (1899-1902) tussen de Engelsen, die de Kaap beheersten en de blanke Boerenrepublieken beroerde zowat heel Europa. Het machtsverschil tussen arrogante expansieve supermacht Groot- Brittannië en de twee nietige Boerenrepublieken Transvaal en Oranje Vrijstaat, bewoond door afstammelingen van Nederlandse kolonisten, was bizar groot.

Toch moesten de Britten heel ver gaan om de oorlog te winnen, tot en met systematische terreur tegen de burgerbevolking. Aanvankelijk verloren ze systematisch zowat alle veldslagen door een overmaat van arrogantie, onderschatting van de tegenstanders en pure domheid. Wat begon als een gentleman’s war tussen twee rivaliserende blanke bevolkingsgroepen, ontaardde in een vuile oorlog tussen alles en iedereen. Vergeet niet: concentratiekampen zijn een Britse uitvinding, uit deze oorlog. Zij propten duizenden vrouwen en kinderen in ongezonde omstandigheden samen, met zeer grote sterfte als gevolg. Dat was nooit het Britse opzet, nuanceert Martin Bossenbroek, maar een onbedoeld gevolg van de omstandigheden.
Hij vertelt het hele verhaal, door afwisselend alle partijen te volgen via de belevenissen van drie hoofdpersonen: de Nederlandse jurist Willem Leyds, de Engelse oorlogsverslaggever Winston Churchill en de Boerencommando Deneys Reitz. Nooit eerder is de Boerenoorlog zo compleet en zo beeldend beschreven.

Tijdens de tweede Boerenoorlog kwam de sympathie voor de Boeren van de Nederlandse bevolking ondermeer tot uitdrukking in een stroom van populair drukwerk. Deze ansichtkaart verwijst naar aanvankelijke successen
van de Boeren bij Mafeking en Ladysmith.

Leyds was reeds jaren voor de oorlog uitbrak door president (oom Paul) Kruger (1825 - 1904), aangetrokken als juridisch adviseur, om de ongeorganiseerde calvinistische Boerenrepublieken om te vormen tot een normale moderne staat. Door de lange chronologische aanloop komt het verhaal zeer traag op gang. Daarom verbaasde me de nominatie voor de AKO Literatuurprijs toch wel enigszins. Voor het verhaal van de jonge Churchill (de latere oorlogsleider in de Tweede Wereldoorlog) baseert hij zich op diens relaas van zijn bijna ongelooflijke ontsnappingsodyssee. Churchill nam de belangrijkste onderdelen van zijn boek hierover later over in zijn My Early Life (1). Deneys Reitz verschijnt pas op het toneel als de reguliere oorlog al voorbij is en de Boeren overgaan tot een guerilla-strijd, met wisselend succes, maar uiteindelijk resulterend in een eervolle vrede.

De Boeren toonden zich in de twee wereldoorlogen, onder de regering van oud-Boerengeneraals notabene, trouwe bondgenoten van de Britten. Ze herschiepen Zuid-Afrika ondertussen echter in een racistisch land van blanke meesters en zwarte knechten. Na het einde van de apartheid werden de rollen omgedraaid. Opnieuw lijken de Boeren ten onder te gaan, nu als tragische schurken.

De auteur

Martin Bossenbroek (1953) is historicus, verbonden aan de Universiteit Utrecht. Hij is de auteur van historische klassiekers als Holland op zijn Breedst, Het Mysterie van de Verdwenen Bordelen en De Meelstreep. Daarnaast schreef en redigeerde hij tal van andere boeken en artikelen over de negentiende- en twintigste-eeuwse geschiedenis van Nederland en zijn voormalige koloniën.

Het boek is aangeboden aan Henk Wesseling, emeritus hoogleraar Algemene Geschiedenis aan de Universiteit Leiden en oud-rector van het Netherlands Institute for Advanced Study te Wassenaar. Wesseling is de veelgeprezen auteur van een groot aantal succesvolle boeken, zoals Vele ideeën over Frankrijk, Europa’s koloniale eeuw, Zoon en vader - Vader en zoon en het in acht talen vertaalde standaardwerk over de deling van Afrika Verdeel en heers. Zijn meest recente publicatie De man die nee zei. Charles de Gaulle 1890-1970 werd genomineerd voor de Libris Geschiedenis Prijs 2012 (2).

Noten

1. Churchill, W., My Early Life, Londen, Fontana Books, 1972, 8 ste druk. We brachten fragmenten hieruit over de Madhistenoorlog in de bespreking van Wilbur Smith, Triomf van de zon.
2. Wesseling, H., Verdeel en Heers. De deling van Afrika, 1880-1914, Amsterdam, Bert Bakker, 1991.
H.L. Wesseling. De man die nee zei. Charles De Gaulle 1890-1970, Amsterdam, Bert Bakker, 2012, 317 p. - ook verkrijgbaar als e-boek.

Films

Zulu (1964)
Zulu Dawn (1979): een soort proloog op de vorige film (nog niet besproken op deze site).

Bijlage: My Sarie Marais

My Sarie Marais is so ver van my hart,
Maar'k hoop om haar weer te sien.
Sy het in die wyk van die Mooirivier gewoon,
Nog voor die oorlog het begin.

O bring my t'rug na die ou Transvaal,
Daar waar my Sarie woon.
Daar onder in die mielies
By die groen doringboom,
Daar woon my Sarie Marais.
Ek was so bang dat die Kakies my sou vang
En ver oor die see wegstuur;
Toe vlug ek na die kant van die Upington se sand
Daar onder langs die Grootrivier.

O bring my trug na die ou Transvaal,
Daar waar my Sarie woon.
Daar onder in die mielies
By die groen doringboom,
Daar woon my Sarie Marais.
Die Kakies is mos net soos 'n krokodillepes,
Hulle sleep jou altyd water toe;
Hul gooi jou op n skip vir 'n lange, lange trip,
Die josie weet waarnatoe.

O bring my t'rug na die ou Transvaal,
Daar waar my Sarie woon.
Daar onder in die mielies
By die groen doringboom,
Daar woon my Sarie Marais.
Verlossing het bekom en die huis terugkeer was daar,
Terug na die ou Transvaal;
My lieflingspersoon sal er vas en zeker wees
Om my met 'n kus te beloon.

O bring my t'rug na die ou Transvaal,
Daar waar my Sarie woon.
Daar onder in die mielies
By die groen doringboom,
Daar woon my Sarie Marais.

Jos Martens, mei 2014