Geest & Beest 

Marianne Vogel (Rotterdam, 1958) is zeer veelzijdig. Ze is wetenschapper, germanist, literair vertaler, persoonlijk coach en schrijfster van een viertal thrillers. Na haar eindexamen op de middelbare school woonde ze enkele jaren in Parijs en Berlijn, waarna ze vanaf 1979 Duitse taal- en letterkunde studeerde aan de Rijksuniversiteit Leiden. Na haar afstuderen vervolgde zij haar studie wijsbegeerte en in 1992 promoveerde ze op het literaire en beeldende werk van Paul Klee. In 2001 verdedigde ze een tweede proefschrift, nu over het naoorlogse literaire veld in Nederland.

In 2012 debuteerde Vogel als auteur van literaire thrillers die allemaal Berlijn als decor hebben. Het onderwerp is telkens een kernthema uit de Duitse geschiedenis, politiek en cultuur. In haar eerste thriller, Gedeelde stad, geheelde stad, onderzocht ze de trauma's van de Duitse hereniging in het hedendaagse Berlijn. In In de schaduw van Marlene Dietrich staan de Berlijnse jaren 20, de opkomst van de nazi’s en de emigratie van Berlijners naar Nederland centraal. De derde thriller, Communistengoud en kerstengelen, gaat over de voormalige Stasi en de verdwenen DDR-miljoenen in het Duitsland van nu. En nu is er dus Geest & Beest.

Wie meent met Geest & Beest een thriller in handen te hebben die voor volwassenen geschreven is, zal waarschijnlijk teleurgesteld worden. Dat is geenszins het geval. Daarvoor zijn de personages te onrealistisch en de acties te ongeloofwaardig. De stijl die Marianne Vogel hanteert daagt de lezer die vertrouwd is met dit soort boeken - en dan met name van Amerikaanse en Noord-Europese origine - te weinig uit. De schrijfster gebruikt voornamelijk hoofdzinnen, zonder bijzinnen. Ook hanteert ze bijna zonder uitzondering de directe rede: ik denk, ik vraag, hij vindt, dan zegt ze, waarna de uitspraak of gedachte letterlijk wordt weergegeven. Verder wordt het verhaal rechttoe-rechtaan verteld, zonder veel flashbacks. Maar om stilistische zaken gaat het uiteraard niet in dit boek, hoewel sommige onvolkomenheden de aandacht van de lezer soms afleiden. Dat had een goede redacteur weten te voorkomen.

Het is een boek voor de schoolgaande jeugd. Een boek waarin Marianne Vogel een aantal vragen oproept aan de hand van een voor jongeren ongetwijfeld onderhoudende zoektocht naar het inktstel van Goethe. Waar gaat het om? Hans Schall was tijdens de Tweede Wereldoorlog SS-Hauptsturmführer. De man heeft drie kinderen die niet wisten van het verleden van hun vader. Schall heeft medische instrumenten uit Leiden naar het concentratiekamp Buchenwald laten sturen, terwijl hij wist dat ze daar gebruikt zouden worden om experimenten uit te voeren op de geïnterneerden. Ook heeft hij een kostbaar inktstel van Goethe uit Leiden gestolen. De Amsterdamse onderzoekers Sofie Bank en Frits Arends krijgen opdracht het op te sporen in Berlijn, waar de kinderen van de SS’er, Sigrid, Leo en Emil, wonen.

Het speurdersduo dat ook in haar voorgaande Berlijnse thrillers klussen moest klaren is begin veertig. Ze hebben na hun studie Duits en na beiden gepromoveerd te zijn geen baan kunnen vinden. Daarom hebben ze zich laten omscholen tot speurder. Zij is bangelijk en nerveus, schrikt bij het minste en schiet in de stress bij het geringste. Hij plaagt haar hiermee, wat af en toe voor een komische noot zorgt. Hij is een flierefluiter die van breien houdt en gek is op Hans en Grietje, hun twee poezen. Ze verplaatsen zich in Berlijn op mountainbikes en dragen rugzakjes waarin allerlei zaken zitten die ze tijdens hun speurderswerk nodig hebben: handschoenen, water, touw. Ze breken veel in, er wordt veel gerend en meer dan eens moeten beide speurders zich verstoppen achter bomen, deuren of mensen, wat soms een kluchtig effect geeft.

Hun speurtocht brengt hen op allerlei plekken in en buiten Berlijn. Op die momenten blijkt de onderwijsachtergrond van de auteur. Ieder aspect dat met kennis van land en volk te maken heeft – en dat zijn er vele - wordt terloops uitgelegd, zoals waar staat Späti voor, wat was een Gauforum, wat zijn interessante musea, waarom zou je Weimar moeten kennen en uiteraard het leven en de werken van Goethe (o.a. Faust) en zijn relatie met Schiller. Alleen dat al pleit ervoor kennis van het boek te nemen. Maar het speurdersverhaal is natuurlijk slechts een aangename verpakking om de leerlingen kennis te laten maken met de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog en de verschrikkingen van de concentratiekampen.

Het contrast tussen de stijl waarin de wederwaardigheden van het speurdersduo beschreven wordt en de passages die worden voorgelezen uit de memoires van hen die konden getuigen van de helse omstandigheden In Buchenwald is groot. Met die passages krijgt het boek diepgang en emotioneert het. Deze voorlezingen vinden plaats naar aanleiding van een verwisseling op een tentoonstelling. Een schedel van Schiller, die Goethe bijna een jaar lang in zijn bibliotheek heeft bewaard, is door onbekenden vervangen door een stukje van een eik die ooit in Buchenwald heeft gestaan. Doel van de dief of dieven is: aandacht trekken van de media.
Maar naast de Landeskunde waarmee het doorspekt is en de fragmenten uit voornoemde memoires zit de waarde van dit boek toch vooral in een aantal grote thema’s die betrekking hebben op de Tweede Wereldoorlog en de nasleep daarvan.

Man met twee levens
Om te beginnen is dat de vraag of het mogelijk is dat één persoon twee totaal verschillende karakters, twee totaal verschillende persoonlijkheden kan hebben. Hoe geloofwaardig is een niets ontziende nazi-officier die na de oorlog transformeert in een alom geprezen, integere, progressieve hoogleraar? De hoofdpersoon van Geest en Beest is gemodelleerd naar Hans Schneider-Schwerte, die na de oorlog een gerespecteerd germanist en ex-rector van de Technische Hochschule in Aken was geweest. In april 1995 werd hij echter door het programma Brandpunt met behulp van Simon Wiesenthal ontmaskerd. Het bleek dat hij tot 1945 Hans-Ernst Schneider had geheten en een overtuigde nazi was geweest. Van 1940 tot 1942 werkte hij mee aan de `Eindeutschung' van het `germanische Randland' Nederland. In die periode haalde hij medische apparatuur weg bij de universiteiten van Leiden en Utrecht, apparatuur die vervolgens werd gebruikt voor medische experimenten op gevangenen in het concentratiekamp Dachau. In 1945 verschafte hij zich in Lübeck valse identiteitsbewijzen, nam de naam Schwerte aan en liet zich door zijn vrouw dood verklaren (1).

In Geest & Beest worstelen de kinderen van Schall met de vraag wie hun vader nou eigenlijk, de nazi of de gerespecteerde en progressieve hoogleraar. De zonen (willen) geloven in de goedheid van de vader, terwijl de dochter haar vader diens nazi-verleden niet kan vergeven.
De vraag of iemand zowel goed als slecht (geest of beest) kan zijn, staat ook centraal in het boek Onbekende erfenis. Joachim Krause bezorgde de uitgebreide briefwisseling uit de nazitijd tussen zijn vader, diens broer Helmut en zijn moeder Margarethe. Het beeld dat hij op basis van deze briefwisseling van zijn ouders krijgt strookte totaal niet met het beeld dat hij gedurende zijn leven van hen heeft gekregen. Hij was verbijsterd over wat hij las. Hij kende een heel andere Christian en Margarete dan de personen zoals die in de brieven naar voren komen. Waren zijn ouders die hun kinderen niet toestonden lid te worden van de Junge Pioniere en de Freie Deutsche Jugend werkelijk dezelfde mensen als de jonge studenten die in de jaren 1933-1945 zo heilig geloofden in het nationaalsocialisme? Was deze Christian echt dezelfde persoon als degene die in de DDR-tijd weigerde te stemmen, omdat er in feite niets te kiezen viel? Hoe was het mogelijk dat het meisje dat heilig geloofde in Hitler na de oorlog in de DDR wel ging stemmen, maar dit, in tegenstelling tot de meeste anderen in hun dorp, wel in een stemhokje deed en niet openlijk? (2)

De Goethe-eik
De verwisseling van de schedel van Schiller door een stukje van de Goethe-eik was in Geest & Beest aanleiding om een aantal lezingen en discussie-bijeenkomsten te organiseren met nabestaanden van overlevende van het concentratiekamp Buchenwald. Dit stukje Goethe-eik bestaat echt. Hij was in het bezit van Niek Pieters (Nico Pols in Geest & Beest), die in Buchenwald een stukje van de beroemde Goethe-eik kreeg, wat hem kracht gaf om het kamp te overleven. Op zijn dodenmars van Buchenwald naar Dachau nam hij een tas vol brieven, documenten en een souvenir van de beroemde Goethe-boom met zich mee. Deze mochten niet verloren gaan! (3)

In de discussies ging het vooral over de vraag in hoeverre kinderen van nazi-slachtoffers zelf ook slachtoffer zijn of dat zij erfelijk belast zijn met de schuld van hun vader (4). Een andere vraag die aan de orde kwam was die naar de betekenis van een gedenkplaats zoals Buchenwald. Wat willen we herinneren en met welk doel? Wat weten we eigenlijk van familieleden die de oorlog aan Duitse of Nederlandse kant meegemaakt hebben en van hun handelen? Wat is goed en wat is fout? En hoe kon het bestaan dat een land met grote geesten (gesymboliseerd in Weimar met zijn bekendste inwoners Goethe en Schiller) én van sadistische moordenaars (met Buchenwald als symbool) op nog geen tien kilometer van elkaar lagen? De Geest & het Beest zo dicht bij elkaar … Wie over Goethe spreekt, kan over Buchenwald niet zwijgen.

1. Meer informatie over Schwerte/Schneider vindt u in een artikel van Jan Gerritsen (NRC, van 7 mei 1999) met als titel Man met twee levens: https://www.nrc.nl/nieuws/1999/05/07/man-met-twee-levens-7446218-a577599. 

2. Joachim Krause, Onbekende erfenis (Fremde Eltern). 544 pagina's. Uitgeverij: Meulenhoff. ISBN: 9789029092548. 29,99 euro. Als e-book 15,99 euro. http://histoforum.net/recensies/erfenis.html

3. https://www.bol.com/nl/p/een-zondagskind-in-buchenwald/1001004002502187/ 

4. De discussies over dader en/of slachtoffer lopen somds hoog op. Zie hiervoor bijvoorbeeld:
https://www.trouw.nl/opinie/het-is-begrijpelijk-dat-chaja-polak-haar-vertrouwen-in-trouw-verloor~a890f7de/, 
https://www.trouw.nl/cultuur/-het-heeft-zin-naar-daders-te-kijken-~a5b15aea/
https://www.trouw.nl/cultuur/-slachtoffers-en-daders-herdenken-dan-begrijp-je-het-niet-~a323fcaa/ 
Zie ook
https://www.parool.nl/opinie/-nooit-gaan-schuld-en-verantwoording-voorbij~a4596784/,
http://www.geschiedenisbeleven.nl/schrijven-een-foute-ouder/
https://www.trouw.nl/home/verdriet-over-een-foute-vader~ac5f5fdb/,
https://www.rtlnieuws.nl/node/590476
https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/-verscheurde-familie-wil-boek-over-nsb-verleden-uit-de-handel~b8e8a4a8/

Referenties

* Pols-Harmsen, G.G.M. (2005). Een zondagskind in Buchenwald: Nico Pols. Overleven om het te vertellen. Uitgever: Walburg Pers. https://www.bol.com/nl/p/een-zondagskind-in-buchenwald/1001004002502187/

* https://www.welkominzuidhorn.nl/actueel/actueel-zuidhorn/bruisende-literaire-avond-over-goed-en-kwaad
 
* https://jkleest.nl/2018/10/geest-beest-marianne-vogel 

Albert van der Kaap/Dirk Tuin, januari 2019