Geen vervaldatum voor Eeuwige Schoonheid

Jos Martens

Op deze stralende junidag 2020 was de bibliotheek, net weer geopend na de ‘lockdown’ wegens de Corona-pandemie, akelig verlaten. Voor mij stapte één koppeltje binnen, en dat was alles! Eerst voetjes op de vloer volgen, handen ontsmetten, mandje nemen. Alle computers afgesloten, alle stoelen weggehaald aan de tafels, slechts een half uur bezoek toegelaten enz. In één woord: luguber. En verder hier niet terzake dienend.

Een boek kan bepalend zijn voor de weg die je leven of loopbaan blijvend inslaat. In mijn geval geldt dat voor minstens twee boeken: Goden, graven en geleerden van C.W. Ceram (eerste kennismaking met de geschiedenis van de archeologie) en Eeuwige schoonheid.

Het boek bepaalde effectief de wijze waarop ik de lessen kunstgeschiedenis aanpakte.

Na de oersaaie cursus kunstgeschiedenis in het eerste jaar geschiedenis, had ik gezworen nooit het vak te willen geven! Een bevlogen prof J.K. Steppe zorgde in het derde jaar gelukkig voor een mentaliteitsomslag, zodanig dat ik na het afstuderen bij hem nog een jaar cursus volgde terwijl ik zelf al het vak gaf in wat nu eerste bachelor toerisme heet.
Ik volgde grotendeels de hoofdlijnen van de indeling, zocht jarenlang naar kleurafbeeldingen van de illustraties en zette ze om in dia’s ter aanvulling van de postzegelkleine fotootjes in het schoolboek Kunst van Altamira tot heden van F. Adriaens e.a., ook al zo’n klassieke evergreen. Tientallen uren, dagen is eraan besteed, met medewerking van collega’s en leerlingen. De dia’s zijn al lang verdwenen uit het curriculum en vervangen door PowerPoints, geplukt van het onvolprezen Internet, wat vanaf ongeveer het jaar 2000 mogelijk werd.

Als je ziet wat er sindsdien allemaal kan! Je geboortedatum kun je uiteraard niet veranderen. Maar waarom zijn computers en vooral een aantal van hun toepassingen niet 30 jaar eerder op de markt gekomen?
In de loop van meer dan een kwart eeuw hebben veel leerlingen het boek aangeschaft en er veel nut aan gehad bij hun hogere studies.

Gombrich bleef zijn longseller herwerken tot kort voor zijn dood in 2001, op 92-jarige leeftijd. Mijn hele loopbaan lang gebruikte ik voor mijn lessen de 5de druk uit 1967. (De allereerste druk dateert reeds van 1950.)
Zijn uitgangspunt was voor de tijd origineel en revolutionair.
“Eigenlijk is er geen kunst. Er zijn alleen kunstenaars.” (Start van de inleiding.)
Wat hij demonstreert met voorbeelden uit alle tijden, stijlen en streken.
Ten tweede neemt hij zich voor geen duffe opsomming van stijlkenmerken en werken te verkopen, maar alleen kunstwerken - voornamelijk beeldende kunst - te bespreken, waarvan hij tevens de afbeelding kan tonen, iets wat voor zijn tijd zeker ongewoon te noemen is.
Daarbij zijn in het chronologisch overzicht na de inleiding, de werken telkens voldoende ruim gesitueerd in hun historische omgeving.

In het Woord vooraf spreekt Gombrich om de paar herdrukken en herwerkingen zijn verbazing en dankbaarheid uit over het onverhoopte blijvend succes van zijn werk.

Slechts twee voorbeelden uit de honderden.

Jarenlang plaatste ik in een inleidend hoofdstuk voor de lessen kunstgeschiedenis het Portret van Jan Six door Rembrandt naast Het echtpaar Arnolfini van Jan van Eyck om de overgang van een technisch (schijnbaar) fotografisch hyperrealisme naar een meer impressionistische vorm van schilderen te verduidelijken – let op het goudborduursel op de cape van Six.

Wie meer wil weten over dat ‘schijnbaar’, zie op de Joos de Rijcke-site: Van Eycks "Het echtpaar Arnolfini" als informatiebron.


Afbeelding 274, p. 422. Rembrandt van Rijn, portret van Jan Six 1654.

Het portret van Jan Six is het enige van Rembrandt dat in privébezit is gebleven, en nog uitzonderlijker: in dezelfde familie! De huidige bezitter is Jan Six XI.

Zie: Geert Mak, De levens van Jan Six, Amsterdam/Antwerpen Atlas/Contact, 448 blz.


Afbeelding 23, p. 45. Kop; waarschijnlijk, van een heerser (Oni) van Ife (Nigeria) 12de – 14de eeuw.
Brons, hoogte 36 cm. Museum of Mankind, Londen.

In mijn 5de druk heet het nog: “Bronzen kop van een neger” – wat in het register van de afbeeldingen per plaats vreemd genoeg is blijven staan. (Voor onbegrijpende bezoekers van een andere planeet: sinds korte tijd is het ‘n-woord’ in het Engels, Nederlands en Frans in de ban geslagen, hoewel het zeker in onze taal nooit een scheldwoord is geweest.)

Meer over de kunst van Ife en Benin: Een reis door tijd en ruimte in 100 voorwerpen (deel 3). 

Vergelijking

Vergelijking van de 5de druk uit 1967 met de 23ste druk, 2009.

In de eerste plaats treft onmiddellijk het verschil in omvang: 470 blz. in1967– 688 in 2009.
Je ziet tevens de evolutie van de druktechniek. In 1967 zijn alle reproducties, op een zeldzame uitzondering na, in zwart – wit. In 2009 zijn haast alle illustraties in kleur en in groter formaat (vaak op een hele bladzijde) wat beslist een gevoelige aanwinst betekent.

In de versie 2009 tref je een aantal uitvouwbare reproducties, eveneens een aanzienlijke aanwinst.
- Op p. 237-238: Jan van Eyck, Het Lam Gods (1432) volledig, in open en gesloten toestand, met op de achterkant nog de twee linker zijluiken De rechtvaardige rechters en De ridders van Christus. (Toestand uiteraard vóór de recente restauratie van 2012-2020.)
Dit wordt op p. 241-243 nog gevolgd door van Eyck, Arnolfini en verloofde (1434) uit de National Gallery, Londen, met twee details.

Nota: de grote van Eyck-tentoonstelling in Gent, waar o.m. de gerestaureerde panelen te zien waren, is helaas voortijdig afgebroken op 12 maart 2020 door de uitbraak van het Coronavirus.

- Op p. 265: Geboorte van Venus door Botticelli (1485) over niet minder dan drie bladzijden.

- Op p. 277: De kruisafneming van Rogier van der Weyden (omstreeks 1435), eveneens over drie bladzijden, met op de achterkant (op 1 blz.) van der Goes, het aangrijpende Sterfbed van Maria (ca. 1480), dat ontelbare keren zal gekopieerd worden in getijdenboeken en later in gravures.

- Op p. 309: De Sixtijnse kapel van Michelangelo (1508-1512) eveneens over drie pagina’s, met op de achterkant het centrale fragment De schepping van Adam uit hetzelfde plafondfresco. Dit in het bijzonder is een enorme verbetering vergeleken met de twee kleine zwart-wit afbeeldingen in de 5de druk.

Voor de 23ste druk voegde Gombrich een hoofdstuk 28 toe, Een verhaal zonder einde, met de presentatie van nieuwe artistieke ontwikkelingen, gevolgd door een uitvoerige aantekening over kunstboeken, een duidelijk en overzichtelijk chronologisch overzicht in vier grafieken over dubbele pagina’s (met daarop de behandelde kunstenaars) en vier kaarten met reliëfopdruk: wereld, Europa & Nabije Oosten (tot aan de Eufraat en Irak), West- en Midden-Europa, telkens met de belangrijkste steden plus de situering van de locaties in de tekst vermeld. En niet te vergeten: een uitvoerig register. Bij de aantekening over kunstboeken past een bijzondere eervolle vermelding voor Frank van de Hoek en Fokke Ringeling, die telkens waar mogelijk de Nederlandse vertalingen van de besproken werken hebben toegevoegd.

Jos Martens, 9 juni 2020